نامۆیی لە بەرگی بێزارییدا

ڕۆژانە و ناو بە ناو دەبینین خەڵکێکی زۆر لەوانەی دەنووسن و دەیانەوێت شتێك بڵێن، بڵاوی دەکەنەوە کە بڕیاریانداوە ئیتر هیچ نووسینێك بۆ خوێنەرەکانیان بڵاو نەکەنەوە. کەچی ئەم بڕیارە کورتخایەن دەبێت و پاش ماوەیەك دەگۆڕێت. دەبینیت ئەو نووسەرانە دووبارە دێنەوە خزمەت خوێنەرەکانیان و لەسەر ڕووداوەکان دووبارە دەستدەکەنەوە بە نووسین. لە خۆیدا، نووسین و بڵاوکردنەوە بەتایبەت لە ماس میدیادا جۆرێك لە ئاسانکاری کردوە بۆ هەموو کەسێك کە بتوانێت بەبێ تێچوونێکی ئەوتۆ و بە کەمترین و کورتترین کات بتوانێت ببێتە نووسەرێك تا ڕادەیەك بابەت و باسەکانی بخوێنرێنەوە. هەروەها لە هەمان کاتیشدا هەر ئەم جۆرە لە میدیا بووەتە هۆی شێوگێك لە بێهیوایی بۆ هەرکەسێك بخوازێت لە ڕێگەی نووسینەوە کاریگەرییەکی بگۆڕ درووستبکات.

ئەم دیاردەیەی سەرەوە، زۆر کەس توشی نامۆیی دەکات و جۆرێك لە نائومێدی لە ناخیاندا دەچێنێت کە بەهۆیەوە هیلاکدەبن. کاتێك دەبینن پاش ماوەیەك لە هەوڵدان و کات تەرخانکردن بۆ هۆشیارکردنەوەی ئەوانی تر بەو بیرکردنەوەیەی خۆی کار دەکات و لەڕووی کردارەوە بێ ئاکام دەردەچێت ئیتر دووچاری ئەم گرفتە دەبێتەوە. لە بنەڕەتەوە، ئەم دیاردەیە بە تەنیا بەهۆی ماس میدیاوە نییە، بەڵکو سروشتی ئەو بێ هودەیی و نامۆبوونەیە کە سیستەمی سەرمایەداریی درووستی کردوە و ئەم ژینگەیەی بە چەندین پلان و توێژینەوە خولقادندوە. جۆرێك لە هەلومەرجی ماددیی بۆ کولتوورێك هێناوەتە پێش زۆر خێرا و زوو هیواخوازی یان ئامانجداری پووچەڵ دەکاتەوە. ئەوەش لەوەدا دەبینرێتەوە کە زۆر بە ئاستەم دەتوانرێت لەو ژینگەیەدا تێز و تیۆر بکرێتە کردەوە، بە تایبەت کردەوەی ئەمڕۆ کە هەموویان پێویستییان بە توانای ماددی هەیە و سەرچاوە سەرمایەدارییەکان ڕێگری گەورە لە بە دەستخستنی ژیان دەکەن، بە بێ ئەوەی مرۆڤ ڕاستەوخۆ هەست بە مەترسی هەژاریی بکات. ئەمە ئەو دۆخەیە کە تێیدا سیستەمی سەرمایەداری دەگاتە یەكێک لە قۆناغە هەر باڵاکانی خۆی، کە بە پێی تیۆرە کلاسیکییەکان دەبێت لەم قۆناغەدا تووشی شکستی گەورە ببێت، بە تایبەت کە دەگاتە جێیەك ئامێر و ڕۆبۆت جێی بەشی هەرەزۆری هێزی کار دەگرنەوە، کەچی هێشتا ئەو سیستەمە دەتوانێت خۆی قورتار بکات لە کۆی ئەو قەیرانانەی بڕیارە تووشی ببێت و بە جۆرێکی تر لە دایكدەبێتەوە. سەرئەنجام بڕێك لە ئێمە تووشی شکست و بێهیوایی دەبێت، بڕێکی ترمان لای وایە کە ستەمکاری سیستەمێکی ڕەوایە و ژیان هەر بەوجۆرە دەبێت، بڕێکی زۆریشمان لەپەراوێزی هەڵەتاوێکدا (وەهمێك) ژیان بەڕێدەکەین.

لەوانەیە توێژینەوە و لێکۆڵینەوەیەکی وردم نەخستبێتەڕوو یان نەتوانم لێرەدا ئەو هۆکارانە وەك پێویست درێژە پێ بدەم، بەڵام بەشێوەیەکی جدی ئەم پرسە دەبەسترێتەوە بە پرسی (پارە) وە. پرسی پارە ئەو نهێنییەیە کە لە ڕێگایەوە سەرمایەداری دەتوانێت هەموو شتەکان کۆنترۆڵ بکات. بۆ نمونە ئەوەی مارکس داوای دەکات کرێکارانی جیهان یەکبگرن، کە شکست دەهێنێت لەسەر دەستی ئەو نهێنییە شکست دەهێنێت کە خۆی پێی دەڵێت بتپەرەستی و ئەم بتپەرستییە لە چوارچێوەی ئامادەیی کارلێکەکانی پارەدا خۆی دەبینێتەوە.

بۆ ئەوەی زۆر ون نەبم و بگەڕێمەوە سەر سەرەتای بابەتەکە، ئەو نامۆیی و نائومێدییەی لە کەسێکی بکەردا لەسەر لاپەڕەکانی ئینتەرنێت درووست دەبێت بۆ ئەو نمایشە وەهمییە دەگەڕێتەوە کە تەنیا ناقایل بوون لە چوارچێوەی قسەدا دەهێڵێتەوە. مرۆڤ دەکاتە کەسێك بۆ ماوەیەکی وەهمی لە خۆی قایلە کە چی دەڵێت و چی دەنووسێت، نەك چی ئەنجام دەدات، بەڵام لە ڕاستیدا بەشێوە کردارییەکەی لە ئەنجامی ئەم قایلبوونە ناچنێتەوە. بۆیە هەمیشە هەست ئەکات لە بەردەم فیلمێکی سینەمایی سەیردا دانیشتوە و بۆ چەند ساتێك دەچێتە بەرگی پاڵەوانی فیلمەکەوە، کاتێکیش فیلمەکە تەواو دەبێت و دێتە دەروەی سینەماکە دووبارە دەبێت ڕووبەڕووی ئەو کولێرەیە ببێتەوە کە ئەم پاڵەوانە بۆی پەیداناکرێت. ئینجا کێشەی ئێمە لە گەڵ ئەم فیلمەدا کێشەیەکی بەردەوامە، چونکە ئەم وزە سڕکەرە بەردەوامە لەسەر مۆبایلەکانمان، لەسەر تابلێت و کۆمپیوتەرەکانمان. ڕێکخستنی و پێبەخشینی هیوا و کات بەم کەرەستانە کارێکی ئاسان نییە، بە هەموو کەسیش ناکرێت. ئەمەش ماس میدیا دەکاتە ئەو کەرەستەیەی لە کۆی کەرەستەکەدا بە قازانجی خاوەنەکانی دەگەڕێتەوە نەك ئەوانەی شتی تێدا دەنووسن یان گوزارشت لە ناڕەزایەتییەکانی خۆیان دەکەن. بۆیە دەبینین لە ڕێگای ماس میدیاوە چەندین شۆڕش و گۆڕانکاری ڕوودەدەن، کەچی دواتر کۆنترۆڵ دەکرێنەوە و دەکەونەوە خزمەت هەمان سیستەم، تەنیا ئەوانەی دەگۆڕدرێن بریتین لە کاراکتەرەکانی نمایشەکە. 

تا هاوڕێ نامۆ چیتر دووچاری ئەم تەڵەیە نەبێتەوە، پێویستی بە ڕزگار بوون هەیە لە کۆمەڵێك قەیران؛ لەوانە: قەیرانی نووسین لە پێناوی نووسیندا، قەیرانی ناسراوبوون و شت بوون، قەیرانی قسەی زۆر و کاری کەم، قەیرانی ئالوودەبوون بە میدیاوە، قەیرانی ئالوودەبوون بە هەواڵە بێ بایەخەکانەوە... تاد.

پۆز و پێشکەوتن

.

سەرەتای ساڵی ٢٠٠٦ گەشتێکی فراوانمان کرد بۆ ژمارەیەکی زۆر لە وڵاتانی ئەوروپا و زۆر گەڕاین. یەکێک لەوانە ئەم وڵاتی نەرویجە بوو کە نزیکەی ١٠ ساڵێك دەبێت تێیدا ژیان بەسەر دەبەم. ئەو دەمە کە هاتین لە نەرویج چووینە بازاڕێك ناوی (لیدڵ) بوو، ئەم بازاڕی لیدڵە یەکێکە لە بازاڕە ناسراوەکان لایەنی کەم لە ئەوروپادا. تا ئیستاش لە زۆر وڵاتی ئەوروپاییدا بازاڕیان هەیە و خەڵك سوودی زۆریان لێ دەبینێت. 
ئەوەی جێی سەرنج و یادەوەرییە لەو بازاڕە سێ جانتای سەفەری زۆر چاکمان کڕی بەڵام زۆر هەرزان، لە یادمە نرخی هەرسێکیان تەنیا (٥٠٠) کرۆن بوو کە خراپرترین جانتا، لە بازاڕە نەرویجییەکان لەو قەبارەیەی ئێمە کڕیمان لە (١٠٠٠) کرۆن کەمتر نەبوو. ڕاستییەکەی ئەگەر هەڵە نەبم تا ئێستاش جانتاکان هەر کاریان پێ دەکرێت و بە کەڵك ماون. جا ئەم چاکی و هەرزانییە لەو بازاڕە تەنیا بۆ ئەو جانتایانە نەبوو. تەماتە لەوێ سێیەکی نرخەکەی بوو بەبەراوردی بازاڕە نەرویجییەکان، نان لەچاو بازاڕی وڵاتەکەدا خۆڕایی بوو! هەموو شتێکی باش و هەرزانیان هەبوو. ئەگەر کەسێك بیویستایە بەشێکی زۆری پێویستییەکانی لەم بازاڕە بکڕێت هێندەی باجی ساڵانە پارەی بۆ دەگەڕایەوە.

دەی ساڵ تێپەڕی و بە ئیش و کار سەردانی هەمان وڵاتم کردەوە. ئەوەی بینیم (لیدڵ) لەسەر خەریتەش نەمابوو! کەوتمە پرسیار و تۆزێ سوختەکێشیم بۆ کرد! بزانم بۆ ئەم بازاڕە هەرزانە نەماوە؟ مایەپووچ بوو یان چی؟ بۆم دەرکەوت نەرویجییەکان قاویان داوە، یەك کەس شتی لێ نەکڕیون، مەگەر تەنیا کۆچبەرەکانی وڵاتەکە ڕوویان تێ کردبێتن. ئەنجامی ئەوەی بازاڕەکە دەخەنە سەر قەرز ناچارە لقەکانی بە یەکێك لە بازاڕە نەرویجییەکان بفرۆشێتەوە و لێی دەرچێت. کە پرسیار لە نەرویجییەکان دەکەیت بۆ شتتان لە لیدڵ نەدەکڕی، یەکسەر پێت دەڵێن لیدڵ زەرەری لە بازاڕەکانی خۆمان دەدا. ئەم گەلە سەرباری موحافزکاریی خۆیان، بە ئەندازەیەك بە تەنگ پێشکەوتن و ئابووری وڵاتەکەیانەوەن، بێ ئەوەی پسپۆڕیش بن لە ئابووریدا دەزانن چۆن مامەڵە لەگەڵ پرسی گشتیدا دەکەن. یەك ئاماژەیان بەسە بۆ ئەوەی بە ڕەفتاری دروست هەڵسن. هەر ئەوەندەش کەسێكی ژیر ئاماژەیەکی دا، هەموو متمانەی پێدەکەن و بە دووی دەکەون.

ئەوەی وای لێکردم ئەم تیشکە بخەمە سەر تێگەیشتنی ئابووری ئەم گەلە، مەزنی و زەبەلاحی ئەم کۆمەڵگایە نییە (چونکە بە ڕاستی یەکێکە لە کۆمەڵگا هەرە سیخناخەکانی دونیا بە ئەندێشەکانی سەرمایەداری). بەڵکو، تەنیا پۆستێکی پڕ پۆز و دوور لە پێشکەوتنی "پەرلەمانتارێکی" کوردستان ئەم بەراوردەی هێنایەوە یادم. ئافەرم ڕۆشنبیر، ئافەرم سیاسی، ئافەرم پەرلەمانتار! بڕوانن چی نووسیوە:

 پانزەهەمین كتێبم چاپكرا

ئەمڕۆ (8/ 10/ 2019)، سێ‌ هەزار دانە لە پانزەهەمین كتێبی چاپكراوم، لە "تاران"ەوە، هێنرایەوە بۆ شاری سلێمانی.

پانزەهەمینی كتێبی چاپكراوم، توێژینەوەیەكی شیكاریی ناوەڕۆكە، بەناونیشانی "سەرەتاكانی رۆژنامەگەریی لە سلێمانی"، كە لە دوتوێی 78 لاپەڕەدا، چاپكراوە.

ئەم توێژینەوە زانستییە، پاڵپشت بە (24) سەرچاوەی كوردیی و عەرەبیی نوسراوە و یەكەمین كتێبی چاپكراوی "رێكخراوی ....بۆ گەشەپێدانی ..... و میدیا"یە، كە بە سوپاسەوە بە سپۆنسەری وەزارەتی "رۆشنبیریی و لاوان" چاپكراوە و هەروەها برای ئازیزم كاك "....."، بەرێوەبەری ناوەندی رۆشنبیریی ......، ئەرك و ماندوبونی زۆری كێشا؛ بۆ ئەوەی بە چاپێكی ناوازە لە "تاران" چاپبكرێت و قەرزارباری كردم، كە یەكەمین جارە كتێبێكم بەم دیزایین و چاپە ناوازەیە چاپدەكرێت. هەروەها هاوڕێی ئازیزم كاك ....، سكرتێری "رێكخراوی .... بۆ گەشەپێدانی .... و میدیا"، ئەرك و ماندوبونی زۆری كێشا بۆ چاپكردنی ئەم كتێبەم، نمونەیان زۆر بێت.

جا تۆ وەرە لەم دەڤەرە

لەم وێرانەی ماڵی سەرە

خەیاڵ وێڵ بێت هەتا ئەوێ

جوانی چیت لێی دەست ئەکەوێ

چۆن هاونشینت جاهیل بێت

خەونی شادیت سەر ئەکەوێ؟

بە پێی پۆستەکەی جەنابی پەرلەمانتاری ڕۆشنبیر، ئەو هەموو نەفەرە کۆبوونەوە، نە دەکرا بە دەست بینووسنەوە و نەینێرن بۆ تاران؟ خۆ هەر ٧٨ لاپەڕەیە! ئەی باشە ئەم هەموو وەزارەت و دەزگایە چاپخانەیەکتان شك نەدەبرد بۆتان چاپ بکات؟ ئێمە لێرەوە بەم هەموو پێشکەوتنەوە، پێمان خۆشە کتێب و ڕۆژنامە و بڵاوکراوەکانمان لە کوردستان چاپبکرێن، بۆ ئەوەی چاپخانە و دامەزراوەکانی ئەوێ پێش بکەون. پێمان خۆشە هەر چۆنێك بێت دەرفەتی کار لەوێ زیاد بکات. کەچی "بەرپرسیارترین کەس" و "ڕۆشنبیرترین پەرلەمانتار" بەو هەموو پۆزەوە کتێبە پانزەهەمەکەی (لە چەند دێڕێکدا سێجار ئەم وشەیەی دووبارە کردوەتەوە) لە تاران چاپ نەکرێت کەس نایخوێنێتەوە. بە داخەوە ئەمە چکۆلەترین داڕووتانەوەی هەست و بەرپرسیارێتی و تێڕامانە لە ناوەندەکانی بڕیاردا و کورد واتەنی مشتێك نمونەی خەرمانێكە.

زۆرجار ئەڵێم با خۆمان بە شتی چکۆلەوە خەریك نەکەین، بەڵام مەخابن، گرگنی و چکۆلەییی بە ئەندازەیەك دەوری تەنیوین دەرفەتی نەهێشتوەتەوە بۆ ئەوەی ئاسۆیەکی ڕووناك ببینین و شتە گەورەکان لەخەیاڵ و ڕەخنەی خۆماندا تاو و توێ بکەین.  

بێپەروایی

بێپەروایی

لەسەرەتاکانی مێژووی بیرکردنەوەوە، ترس و گومان دووانەیەکی بە پیت و فەڕبوون بۆ دۆزینەوە و گەیشتن بە ئامانج لە هەر بوارێکدا بێت. ئێمە زۆرجار ترس بە پێوانەیەکی ڕەوشتی نزم وەك خراپەکاری هەژمار دەکەین! بەڵام ترسی ژیرانە جیاوازە لە ترسێك کە لە دەرەوەی بەرپرسیارێتی پەیدا دەبێت. بۆ نمونە؛ وای دابنێین ئاواتەخوازین گەلەکەمان گەلێكی ترسنۆك بێت، ئەشێ ئەمە داناییەکی گەورەبێت! ترسنۆکیی، زۆرجار ژیریی و بەرپرسیارێتی بەئاگادەهێنێتەوە و دەیخاتە گەڕ. ترسی وا ناچارمان دەکات میکانیزمەکانی مانەوە بە باشترین شێوە بەکاربهێنین، لە نێویاندا ژیریی. هەرکات بازوو باڵی بەسەر هۆشدا کێشا، هەرکات ڕەوشت خۆی لە خۆپەرستیدا تواندەوە ئیدی پەروایەك لای مرۆڤ نامێنێت کە بە هۆیەوە لە چوارچێوەی مرۆڤی بەرپرسیاردا مامەڵە بکات. بێپەروایی ئاوێتەیەکە لە خەمساردی، لە نا بەرپرسیارێتی! بێپەروایی دەستگرتنە بە کڵاوێکی شڕەوە با نەیبات، چاونووقاندنە لەبەرامبەر ستەمکاریدا! بێپەروایی دۆڕاندنی کاتە گرنگ و هەستیارەکانە، چاوەڕوانیکردنی فریادڕەس و پڵنگە کارتۆنییەکانە، خۆبەستنەوەیە بە کاریزمایەکەوە هیچی لە سادەترین کەسی کۆمەڵگا زیاتر نییە!

ئەوکاتانەی مرۆڤ پرسێکی نییە بۆی بژی، دەبێتە شوێنکەوتووی سەراب و کەشتییەکی بێ ناونیشانە کام بایە هات و بەهێزتر بوو لەگەڵ خۆیدا دەیبات. ئەو دەمەی مرۆڤ مل بۆ بەرژەوەندییەکی کورت مەودای تاکەکەسی خۆی کەچ دەکات، دەبێتە ئەو نێچیرەی هەمیشە لە تەپکەدا ژیان بەسەردەبات. ترس و گومان لەوەی دەگوزەرێت، هەمیشە دەمانگەیەنێت بە (سەرچاوەکانی ستەمکاریی و ئازار و ئەشکەنجەکانی) دیاریدەکەن. ئەو دەمانەی ترست نەما و گومانت لە هیچ نەکرد ئیدی تۆ بە ستەملێکراوی دەمێنیتەوە و ئەشکەنجەکانیش چەند زۆر بن، تۆ نازانیت ئازارەکانی بەدبەختی خۆت تامیان چۆنە. ئەو دەمانە تەنیا دەزانیت نائاسوودە و دڵپڕ لە خەم ژیان بەسەر بەریت.

هێزەکانی چواردەورمان هەمیشە شەپۆلەکانیان دێن و دەچن. هەریەك بە ئاراستە و ئامانجی خۆی دەبزوێت و دەخوازێت تێکڕای کایەکان بەوجۆرە لێبکات کە بەرژەوەندی و بەردەوامی خۆی دەپارێزن. خۆدانە دەست هەر شەپۆلێك، کاتێك ئەو شەپۆلە هیچ پەیوەندییەکی بە تۆوە نییە، یان بە درۆیەك سیمای شەپۆلی تۆی وەرگرتووە، ئیتر تۆ دەبیتە هیچ. چونکە بەشێكیت لە شتێك کە پەیوەندی بە تۆوە نییە، بەرژەوەندییەکانت تەنیا بایی ئەوەندە پارێزراو دەبن کە بتوانیت بەردەوامی بە بەرژەوەندییەکانی خاوەنەکەت بدەیت. زۆرجار مەڵەکردن بە پێچەوانەی شەپۆلەوە بە شێتی یان شەڕی خۆتڕێن هەژمار دەکرێت، کەچی هەمیشەش ڕێگایەك هەیە بۆ ئەوەی مل بە چواردەور نەدەین چیمان لێدەکات. بەرزبوونەوەی ئاستی بێپەروایی و خۆ بەدەستەوەدان ڕێگاکانی خۆبوون هەموو کوێردەکەنەوە، هەر بۆیە بێپەروایی بەشێکی تەواوکارە بۆ خۆفرۆشی و زۆرجار لە خۆفرۆشی ترسناکترە. بێپەروایی ئەو دۆخە خوازراوەیە کە هەمیشە دەسەڵاتی ستەمکار دەیخوازێت سەرکردایەتیکراوەکانی تێیدا بژین. باشترین دۆخی کۆنترۆڵکردن و دەستبەسەرداگرتنە. تلیاك و ئەفیونێکە لە یەکەم پێناسەی مامۆستاکەتەوە دەستپێدەکات تا دوای مردنیشت درێژەی هەیە. ئەو مامۆستایەی توانی بیسەپێنێت بەسەرتا وەك ئەو پێناسەکان بنووسیتەوە، ئیدی تۆ یەكەم ملکەچیت نواندوە بۆ لەدەستدانی خۆت. کە خۆتت لەدەستدا، ئیدی پرسێکت بۆ ژیان نامێنێت. خۆ ئەگەر وا دەزانیت پرسێکت بۆ ژیان ماوە، ئەوا پرس هەن هۆکارن (وەسیلەن)، پرسیش هەن بنەڕەتین بۆ ژیان (وەك گەیشتن بە ئامانجێكی دیاریکراو). ئەو پرسانەی هۆکارن وەك پارە و پلە و پۆست و ناوبانگ و دەرکەوتن و ...تاد. هەموویان تێکڕا بێپەرواییت تێدا بە هێز دەکەن و داتدەماڵن لە خواستەکانی خۆت، داتدەماڵن لە خۆ بوون. هەموو ئەم پرسانە ڕێگان نەك ئامانج بن، پرسی بنەڕەتی گەیشتنە بە ئامانجێك کە خۆت دیاری بکەیت. نمونەیەکی سادە دەتوانین باس بکەین؛ کاتێك دەچیتە خوێندنگە، ئایا دەتەوێت فێر ببیت یان دەتەوێت ببیت بە شتێك؟ ئەگەر ویستت فێر ببیت، کاتێك فێربوویت دەبیتە شتێك. بەڵام ئەگەر بتەوێت ببیت بە شتێك ئەشێ ببیتە شتەکە، بەڵام مەرج نییە فێربووبیت و بیزانیت. ئیدی هەر بە ناو مامۆستایت، من لەسەردەستی تۆ پەروەردە نابم، هەر بەناو سەربازیت، من بەتفەنگی شانی تۆ ناپارێزرێم، هەر بە ناو تەکنیککاریت من بە هۆی تۆوە هیچ کێشەیەکی تەکنیکیم بۆ چارەسەر نابن.

ئەم پێشەکییە بێتامەی سەرەوە، پێشتر نووسیبووم! کە هاتم تەواوی بکەم، نەمتوانی وەك دوێنێ بەردەوام بم! چونکە ئەگەر وەك دوێنێ بەردەوام بم، کەواتە ناتوانم هەنگاو بۆ داهاتوویەکی تر بنێـم. سروشتی ئامانجێکی ڕوون خولانەوە لە دۆخی دوێنێدا قبووڵ ناکات. هەرگیز بارت لە گوێدرێژێك ناوە، مانی گرتبێت؟ بە داخەوە، خۆمان لەو دۆخەدا دەبینم! هەتا چارەسەری ئەو مانگرتنە نەکەین هیچ هەنگاوێکمان پێ نانرێت. ئێمە خاوەنی کۆمەڵگایەکین، ئەڵێی قوڕێکە قەت وشك نابێتەوە و بە هەڵکەوتیش کەوتووینەتە ناوچەیەکەوە بەردەوام ئەم قوڕاوەی تێدا بەئاسانترین شێوە هەڵدەشێلرێت. سەدان جارمان بیستوە (هەلومەرج لەبارە، هەلومەرج لەبار نییە)! لە خۆیدا ئەو هەلومەرجە هەمیشە لەبارەو هەرگیزیش لەبار نەبووە. لە کۆمەڵگای ئێمەدا، کە خۆمان خاوەنی هیچ نین و خاوەنی خۆشمان نەماوین، بە هەزاران جوڵانەوە و بزاڤی سیاسی و کۆمەڵایەتی درووست ببێت دەبێت بپووکێتەوە و بە ئەراستەیکدا قڵپببێتەوە، ئەگەر بێت و ئەو ڕێباز و شێوازی کارکردنە نەگۆڕێت کە ساڵەهای ساڵە دووبارەی دەکەینەوە. ئەم دۆخەو هەموو قڵپبوونەوەکانی تریش بێئومێدی سەوز دەکەنەوە. ئەم بێئومێدییە بەردەوامە ئێمەی خستۆتە خەمۆکییەکی بەکۆمەڵەوە، کەس بوێری ئەوە ناکات لەگەڵ خۆی و ئەوانی تر لە دۆخی ئاساییدا بژی و بەرپرسیارێتی هەڵگرێت.

مەخابن پەروەردەی ئێمە وایە، بێپەروایی دەچێنێت! ئەمەش سروشتی پەروەردەی سەرتاسەریمانە. وزە و تینێکی زۆری دەوێت مرۆڤ بتوانێت لەم بازنەی مەرگە بێتە دەرەوە. بێپەروایی سروشتێکی هەیە؛ یان کەس ئومێدی بە هیچ نییە، یان هەموو ئومێدەکان دەخەینە ئەستۆی کەسێك یان ڕێکخراوێك یان هەلومەرجێك. هەموو ئەو هێزانەی لەدەروەی ئێمەدا دەتوانن یاری بە کەرامەت و بوونی ئێمەوە بکەن و هەرچۆن بیانەوێت گەمە بە پرسەکانمان بکەن. ئەم دۆخە بەهۆی سێ هۆکارەوە بەڕێوە دەچێت: دەستەبژێرێکی لووتبەرزی خۆ بەشتزان و هیچ تیابەسەرنەبوو، سەرکردایەتییەکی سیاسیی نەزان و بێئابڕوو، هەروەها کۆمەڵگایەکی ئاست نزم و تەوەزەل. ئەگەر بێت و ئەم سێ گرفتە چارەسەر نەکەین ئاستەمە بتوانین ئاسۆیەکی جیاواز ببینین. ئەم سێ گرفتەش بەکاری باو و ئەوەی تا ئێستا کردوومانە چارەسەر نابن. ڕێگا و میتۆدی نوێی دەوێت (لەڕاستیدا زۆر ئاسانە، ئەگەر کاری بۆ بکەین).

ئالەم دۆخی بێ پەرواییەدا مەراقی ئێمە مەراقی خەڵك نییە! لە ڕاستیدا خەڵك تاوانی نییە، چونکە ژیانێکی ئاسایی دەوێت و بەردەوام ژەهری گێلکردن دەکرێت بە هزر و هەناویدا. لەم دۆخەدا مەراقی ئێمە دەستەبژێری سیاسی و بە حساب مەدەنی نییە! ئەوانە لە کۆی هاوکێشەکاندا دۆڕاون و تەنیا بەروبوومی تاوانەکانیان دەچننەوە. مەراقی ئێمە مەراقی خەڵکێکە "بەشێکی باشیان بەئاگان، تیایاندایە زۆر باش دەزانن، ئاستی هۆشیاری پێویستیان هەیە...تاد". کەچی هیچ ناکەن و ئامادەیی خۆ ڕەنجاندنیان تێدا نییە. مامۆستایە (لە ئاستی جیاوازدا) کار و هەڵوێست بە ئیشی خۆی نازانێت! نووسەرە، کارەکەی بووە بە خۆ خاڵیکردنەوە و گەڕان بەدوای شوهرەت و وێڵبوون بەدوای ناسراوبووندا. دەیدوێنیت؛ بە ڕوویەکی شەرمنەوە دەبینیت متمانەی بە هیچ نەماوە، لە ڕاستیدا چونکە خۆی هیچ نییە و هەر نەبووە. بیخەرە ژێر بەرپرسیارێتییەوە، دەبینیت چاوەڕوانی کاریزمایەك یان هێزێکی خورافییە! چونکە لە بنەڕەتەوە ئەو ماڵی بەرپرسیارێتی نییە و خۆی زایندەی سەرپێبوون و ملکەچییە.

لەکۆی ئەم بێپەرواییەش، هێشتا نائومێد نەبووین و بەردەوام دەبین، بەڵام گەلێك بێزارین. بێزارنین لە خەڵك، بە پێچەوانەوە خەڵکمان لە جاران خۆشتر دەوێن. بێزارنین وەکوجاران لە سیاسییەکان، چونکە دەزانین ئەوان هەر ئەوەندە هەڵدەگرن. بیزارنین لە کەناڵەکانی درۆ و ڕاگەیاندن و نووسەر و "ڕۆشنبیرە" دەربارەکانی خۆپەرستی، چونکە دەزانین ئەوان لە بنەڕەتەوە بێ مایە و قازانج بوون. ئەوەی ئەمڕۆ بێزاری کردووین:

سروشتی ئەو خەڵکە دڵسۆزەیە کە ئەقڵی بە هیچ ناشکێ و هیچ ڕێنوێنی و ڕۆشناییەکیش نابینێت و قبووڵی ناکات.

لە ڕەوشتی ئەو خەڵکە زیرەکە بێزارین، کە تەنیا خۆپەرستانە ژیان دەخوێندنەوە و هیچ بەچاکەی گشتی نابەخشن.

لە مەعدەن و گرێ دەروونییەکانی ئەو خەڵکە پاکە بێزارین کە کەسیان ئەویتریان ناخوێنێتەوە و یەکتری قبووڵ ناکەن.

بێزارین لە تەوەزەلی و ترسنۆکی هەموو ئەوانەی تەنیا وا دەزانن هەڵوێست وەرگرتن تەنیا قسەی زلە و هەموو ئاسوودەیی خۆیان لە چەند لایکێکی تۆڕەکانی ماسمیدیادا دەبیننەوە.

توخمتێری (سێکس) و سیاسەت

یەك دوو ڕۆژە کەناڵەکانی ڕاگەیاندن چالاکانە بەشدارن لە هەڕەشەی بڵاوکردنەوەی گرتەی توخمتێری (سێکسی) پەرلەمانتارانی سەر بە نەوەی نوێ و کردویانەتە هەڵایەکی گەورە. ژمارەیەکی باشی خەڵکیش لە لاپەڕە کۆمەڵایەتی و ئەلکترۆنییەکانی ئینتەرنێتەوە خەریکی دووبارە پەخشکردنەوە و گفتوگۆن لەسەر ئەم بابەتە. بۆ نمونە شار پرێس ئەمانەی نووسیوە:

"شادی نەوزاد، پەرلەمانتاری نەوەی نوێ لە پەرلەمانی کوردستان دەڵێت، لە رێگەی نامەیەکەوە هەڕه‌شەی بڵاوکردنەوەی گرتەی سێکسی و دەستکاری کراویان لێکراوە". "شادی نەوزاد دەڵێت: پێش ئەوەی بەیاننامە لەسەر شاسوار عەبدولواحید و باندەکەی بڵاوبکەینەوە کە دەیانەوێت جوڵانەوەی نەوەی نوێ بەرەو ئاقارێکی دیکەدا بەرن و بەرەو بنەماڵەیی بیبەن، هەڕەشەمان لێکرا، بەشێوەیەک کە توشی شۆك بوین".

ئیدی ئەم باسە بۆ چەند ڕۆژێك دەبێتە سەرتۆپی باسەکان و هەرکەس هەڵدەستێت پەڵێکی تێدەگرێت. بۆ نمونە؛ دەبینین نووسەر هەیە لە ڕووی کردەوەوە ئامادە نییە چکۆلەترین بەرپرسیارێتی کرداری بخاتە ئەستۆی خۆی، کەچی دێت و دەنووسێت: ((تۆ ژنێکی ئاقڵ و ژیریت نە دەبوو لەگەڵ ئەم سیاسیانەدا کار بکەیت)) هەر دواییش پێ  دەڵێت تۆ زەڕيەك ئەقڵت هەبوایە کارت نەدەکرد. دانەیەکی تر دەڵێت: ((چۆن سەرسەختانە دیفاعم لە ئیڤار دەکرد لە تۆشی دەکەم)) {نە بابە}؟ ئەوەش دانەیەکی ترە ناڕاستەوخۆ کار بۆ دەزگاکانی پاراستن و زانیاری و چەندین شوێنی تر دەکات. دانەیەکی تریان ئامۆژگاری شادی نەوزاد دەکات و دەڵێت: ((چەند عەیبە ژن بیت لە حیزبەکانی بنەماڵەدا کار بکەیت))، کەچی بۆ خۆشی چکۆلەترین هەوڵنادات و تەنیا لە بەرامبەر لستنەوەی کاسە و کەوچکی مەکتەبی ڕێکخراوە دیموکراتییەکاندا گوایە "وتار نووسە". ئیدی ئەم جۆرە شایەرانە و پەرلەمانتارە بێکارەکانیان مەسەلەی ژن بەکاردەهێنن بۆ دەرکەوتنێکی زیاتر، بۆ خۆیان کارێکی سیاسی یان ناسیاسی قێزەون دەکەن و خوا خوایانە بابەتێك بێتە پێش و دەرفەتی زۆرترین وتنیان بۆ بخوڵقێنێت.

لە ڕاستیدا دەمێك ساڵە بڕیارمداوە لەسەر پرسی باو یان هەڵا و هەڵەتەکانی ڕاگەیاندنی کوردی نەنووسم. دەمێکە ئامادە نیم بە یەكدانە وشەش بەشداری لەو کەناڵانەدا بکەم کە پڕن لە بەرهەمی ژەهراوی. بەڵام ئەم پرسە پرسێکی ستراتیژییە بۆ من! توخمتێری (سێکس) وەك هەڕەشەیەکی سیاسی. ئەگەرچی چاپتەر و دەروازەی زۆر و تەنانەت نامیلکەش هەڵدەگرێت لەسەری بنووسین، لێرەدا هەر بە کورتی دیدگایەك ڕوون دەکەینەوە.

جارێ سەرەتا گرنگە کە بزانین نەوەی نوێ، تەنیا ناوەکەی نوێیە و هیچی تر! لە کۆمەڵێك خەیاڵ پێکهاتوە هەر ڕۆژەی کەسێك دێت و چەند ڕەنگێکی بۆ زیاد دەکات یان مەزاجی دەیگرێت و جامێك قوڕاوی پیا هەڵدەپرژێنێت. نە سەرۆك و نە ڕابەرەکانی جگە لە زۆر بڵێی هیچی تریان پێشکەش نەکردوە. ئەمانە بەرمەبنای دید و بیرێکی سیاسی نەهاتوونەتە پێش. جەماوەرەکەیان لە بێزارییەوە پشتیوانی لێ کردوون نەك لە دڵنیاییەکی گەورەوە. بناغەیەك بە پووش دانرێت سەرەکەی دارەڕا هەڵناگرێت. سەرئەنجام کۆمەڵێك بازرگانی هەلپەرست و دەم لووسی سیاسی کاری تێدا دەکەن بۆ ئەوەی دوو پوول و خوانێکی چەورتریان لێی دەستکەوێت. ئەم کۆبەندە، نە ئابوورییەکەی ڕۆشن و نە بیری سیاسی تێیدا مەیوە و نە ڕێکخستنێکی دامەزراو و نە ستراتیژی ڕاگەیاندنەکەی دیارە. بە کورتی دومەڵێکی هەڵتۆقیوی دونیای بێ پەروایی سیاسەت و بیری سیاسییە لە کوردستاندا. ئەمیش وەك هەر پارت و بنەماڵە و هۆش فیوداڵێکی تر دەکرێت کاڵای توخمتێری و ناموسپەرستی بەکار بهێنێت. بۆیە بۆ ئێمە پرسەکە (پرسی هەڕەشەی سێکس و سیاسەت) گرنگە نەك ئەوانەی بەناوی جیاجیاوە لێی دەدوێن یان ئەوانەی بوونەتە بووکە سەماکەرەی بابەتەکە و دەڵێی بیتاقەی خۆڕاییان بۆ دەرچوە.

توخمتێری و سیاسەت باسێکی ستراتیژییە، بەتایبەت بۆ کۆمەڵگایەك کە لە کۆمەڵێك قەیران و گرفتی ئاڵۆزدا نوقم بووبێت، بە سادەیی وەك کوردستان.  لەو قەیران و گرفتانە: نەبوونی بیر و فەلسەفە و دونیابینی تایبەت بەخۆی، هەژموونی چەتە و باندەکانی خێڵ، ئابوورییەکی پاشکۆ بۆ پاشکۆیەکی سەرمایەداری...تاد. ئەمە بەدەر لە زاڵبوونی نەریت و کولتووری نێرسالاری پشتیوانیکراو بە دواکەوتووترین ئایینەکانی دونیا و مێژوویەکی کۆن لە داگیرکاری فرە ڕەگەز. توخمتێری (سێکس) یەکێکە لە پانتاییە کولتوورییەکانی هەر کۆمەڵگایەك لە پاڵ خواردن و گەمەکردندا. بۆیە ئەگەر کەسێك ببینیت لە چێشتخانەیەك خواردن دروستدەکات، دەیفرۆشێت یان دەیخوات، هیچی جیاواز نییە گەر کەسێك ببینیت خەریکی سێکس کردنە، ماچ دەکات یان بە مەلەکردن و فوتبۆڵێنەوە خەریکە. ئەوەی توخمتێری لە خواردن و گەمە جیادەکاتەوە ئەو بەها نێرسالاری و ئایین ئامێزەیە کە لە کولتووردا ئەم پرسە دەکاتە تابوو، سنووری زیاتری لە شتەکانی تر بۆ دادەنێت، دواجار هەموو قەدەغەکراوێکیش دەبێتە مەیدانێكی بە پیتتر بۆ بازرگانی زیاتر، هەروەها کارتێکی گوشاری باشتریش دەبێت. توخمتێری، لە سیاسەتی کوردیدا بووەتە کارتێك بە کێشی جۆکەرێکی دزراو بۆ هەموو شت بەکاردێت (هەڵگیرساندنی شەڕ، کوشتنی نەیار، ئابڕووبردن، بازرگانی، چێژ بینین و تاوان...تاد). جۆکەرێکە هی سەردەمێکی گەلێ کۆنتر ئیستا بەکاردێت. خۆڕزگارکردن و خۆقوتار کردن لەم کارتە تەنیا بە سووتاندنی کارتەکە دەبێت.

خێڵ بە هۆی یەکانگیری خوێن و لەوێوە ژن و ژنخوازی و پرانسیپە نێرسالارییەکانییەوە دەمێنێتەوە، لەم هەموو پرۆسەیەدا توخمتێری پرسی سەرەکییە. ئایین هەمیشە کار لە سەر پرسی ئازادیی دەکات و لە ڕێگای سنووردارکردنی ئازادییەوە هەڵەتاوەکانی خۆی دەکاتە هێز و بەهۆیانەوە دەسەڵاتی خۆی دەسەپێنێت. بە پێی ئەوەی توخمتێری (سێکس) بەشێکی گەورەی ژیان درووست دەکات کە دەکاتە سێ یەکی هەموو چالاکییەکانی ژیان. بۆ ئایین گرنگە بە فراوانترین شێوە دەست بەسەر ئەم پانتاییەدا بگرێت. خێزان کە کەتیرەی سەرەکی تێیدا توخمتێرییە پرسی سەرەکی ئایینەکانیشە، هەر لەو پنتەوە ئایینەکان دەست دەخەنە ئابووری و دەست دەخەنە ژیانی ڕۆژانەی خەڵك و دەیکەنە سەرچاوەیەك بۆ دەستەمۆکردنی کۆمەڵگا بۆ پرانسیپەکانی خۆیان. نێرسالاری ئەگەر پانتایی توخمتێری لەدەستی ئازاد بکرێت، ئەوا بەشێکی گەورەی هەژموون و دەسەڵاتی خۆی لەدەست دەدات، ئەم پرسە وا دەکات هەموو ڕژێم و کولتوورێك کە تێیدا نێرینە یەکەمە کەرەستەی سەرەکی نێربوونی خۆی لە کردەوە کۆمەڵایەتییەکاندا باڵادەست بکات کە ئەویش توخمتێرییە. ئەم سێ پانتاییە گەر تێنەپەڕێنرێن، ئەوا هەر باسێك لەمەڕ پێشکەوتن و چارەسەر و هێنانی وزەی نوێ و کۆمەڵگای شارستانی و پێشکەوتنی بەردەوام تێکڕا قسەی بێمانا و خۆ خەریککردنن بە هیچەوە.

کەواتە چارەسەر چییە؟ ئایا چارەسەر لەوەدایە شادی نەوزادێك بە ئاشکرا باسی بکات، بۆ؟ مەگەر هەموومان نایبینین؟ مەگەر هەموومان بەرهەمی سێکس نین و ڕۆژانە سێکس ناکەین؟ پێشەکی؛ گرنگە بۆ هەر کەسێك لە بواری سیاسەتدا کار دەکات بە ئیرادە و باوەڕی خۆیەوە کار بکات. سەرەتا سێکس نە لە کۆمەڵگای ئێمەدا و نە لە هیچ کۆمەڵگایەکی تردا شوورەیی نییە! نەنگی نییە! پیس نییە! بەڵکو شتێکی جوان و پڕچێژ و گرنگ و بە بایەخە. توخمتێری لە خۆیدا پیرۆزە، مرۆڤەکان بە بێ توخمتێری هەموو نەخۆش و پڕ گرێن. توخمتێری و ئاوخواردنەوە جیاوازییان نییە، ئەوە ئەو هەژموون و کولتوور و دەسەڵاتە دواکەوتووەیە کە بەو جۆرە پڕ گومان و ناشیرنی کردووە لە پێناوی چنینەوەی دەسەڵات و قازانجە دژە ژیانییەکانی خۆیدا.

ئیدی کەسێك سیاسەتی کردبێت یان بخوازێت بێتە دونیای چالاکی گشتییەوە، چۆن دەست بەرداری خەو و خواردن نابێت دەستبەرداری توخمتێری و ئارەزووەکانی تریشی نابێت. هەنگاوێك ماوە ئەو کەسانە بینێن کە بوێرن و بەڕاستی بەرپرسن و لە بواری گشتیدا کاردەکەن لەمەڕ ئەم پرسە، ئەو هەنگاوەش بێباکبوونە لە هەموو تاوانبارکردنێك بەرامبەر بە چالاکی و ژیانی توخمتێری خۆیان. ڕاستە توخمتێری بڕێك لە تایبەتمەندێتی خۆی هەیە! من یەکەم کەس باس لە خۆم دەکەم لەم بوارەدا و لە ڕوانگەی خۆمەوە نمونەکان دەهێنمەوە. ئەشێ بۆم ئاسایی نەبێت تۆ کردەوەیەکی توخمتێری من ببینیت یان وێنەیەکم لەو بارەوە بکەوێتە بەرچاوت، بەڵام ئەوە منم دەبێت بێباك بم لەوەی ئەگەر بینیت مامەڵەی ئاسایی بکەم، چونکە ڕێك وەك ئەوەیە لە چایخانەیەكدا کاتی چاخواردنەوە بمبینیت! ئەگەر من گەمە بە بەرژەوەندی گشتی بکەم پرسی تۆیە بە ئابڕووچوو سەیرم بکەیت، بەڵام جەستەی خۆم هی خۆمە ئەوە بێشەرمی تۆیە ئەگەر بە سووکایەتی بیبینیت. پرسیارەکانمان بۆ ئەوانەیە کاری سیاسی دەکەن، ئایا دەتوانن ئەم پرسە تێپەڕێنن؟ یان دێن و دەڵێن شتەکە دروستکراوە؟ گریمان دروستکراو نەبوو! ئایا مرۆڤ بەو پەڕی باوەڕەوە پەراوەی کردەوە توخمتێرییەکانی خۆی دەکات؟ یان ترسنۆکانە چەند ڕەوشتێکی دژ بەیەکی هەڵگرتوون؟ ئەگەر کردەوەیەکی خۆتت پێ تاوانە بۆ پێی هەڵدەستیت؟ ئەگەر بە مافی خۆتی دەزانیت بۆ بوێرانە داکۆکی لێ ناکەیت؟ ئەگەر تۆ ناتوانیت داکۆکی لە چکۆلەترین مافی خۆت بکەیت من چۆن متمانەت پێ بکەم ڕووبەڕووی دوژمنەکانی من ببیتەوە؟

بۆ هەموو ئەوانەی کاری گشتی دەکەن، بەتایبەت کاری سیاسی، کە لەبەردەم هەڕەشەی ئابڕووبردنی سێکسیدان. هەمووتان تێکڕا دەکەونە بەردەم دوو بژاردە: یان کاری سێکسیتان کردوە، یان نەتانکردوە. لە ئەگەری یەکەمدا ئازایەتیتان لەوەدایە دانی پێدا بنێن و بێ باکانە بێ منەتی بکەن! چونکە ئەشێ جاران کامێرا کەم بووبێت هۆیەکانی پەخش و ناوەندەکانی پەخش لاواز بووبن، بەڵام ئەمڕۆ هەموو کەس باشترین جۆری کامێرای پێیە و هەموو کەس دەتوانێت بەسادەترین شێوە وێنە و فیلمی نێو کامێراکەی خۆی پەخش بکات. هەر بۆیە ئەو پرسە هیچ گرنگییەکی نەماوە. ئەگەر گرتەیەکی تۆش یان وێنەیەکت بڵاو بووەوە شەرمەزاری نییە بۆ تۆ وەك ئەوەی باسمانکرد، چونکە هیچی جیاواز نییە لە خواردنەوەی کۆلایەك لەسەر شەقامێکی گشتی، هەروەها ئەگەر شەرم بێت بۆ ئەوانە شەرمە کە ژیانی ئاسایی تۆ بە شەرمەزاری دەزانن. ئینجا، ئەگەر زۆر سەغڵەتیش دەبیت لەبەر تایبەتمەندێتی ئەو پرسە لەلای خۆت (کە ئەمەشیان هەر مافی خۆتە)، ئەوا دەتوانیت بە ڕێگای یاسایی مافی خۆت وەرگریتەوە. لە ئەگەری دووهەمیشدا؛ کاتێك تۆ کارێکی لەو جۆرەت نەکردوە، هەر بە شێوەی یاسایی دەتوانیت پەخشکەری بابەتەکە بە سزای یاسایی بگەیەنیت. من بم لە جێی ئێوە ڕێك پرسەکە فەرامۆش دەکەم، چونکە هیچ ئەرزشێکی نییە و نابێتە سەلمێنەری خراپی ئێمە. کاتێك دەبێتە خاڵێکی ڕەش بە نیوچاوانمانەوە گەر بەرامبەرەکەمان خستبێتە ژێر فشارەوە و لاقەمان کردبێت، یان مناڵ و خەڵکی کەمتوانامان بەکارهێنابێت لە تێرکردنی ئارەزوەکانی خۆماندا.      

هەر جارەی باسێك ژمارە ــ ٣٣

ماس میدیا، وەك مەترسییەك!

لەم جارەدا باس لە کەرەستەیەك دەکەین کە زۆر لە مێژە کار لەسەر هزر و دونیابینی و تێگەیشتنمان دەکات، ئەو کەرەستەیە ماس میدیایە! ماس؛ بۆ واتای زۆرینەی گشتی خەڵك بەکار هاتووە. لە داتاشینی چەمکی (ماس) دا، بەڵام وشەی (میدیا)، بە هەر هۆکارێك دەوترێت کە بتوانێت کەرەستەیەك بێت بۆ ئاڵوگۆڕی زانیاری لە نێوان نێرەر و وەرگردا. لە پێناسە باوەکاندا ماس میدیا دەبەستنەوە بە کەرەستە تەکنۆلۆجییەکانەوە، ئەگەر چی وشەی تەکنۆلۆجیا بۆخۆی بابەتێکی تایبەتە و دەتوانین پێناسەی جیاوازی بۆ بکەین، بەڵام تا ئەندازەیەکی باش کاریگەریی لەسەر پێشکەوتنی ئاڵوگۆڕی زانیاری لە نێوان تاك و کۆمەڵگاکاندا کردوە. بەکارهێنانی وشەی ماس میدیا زۆر کۆن نییە! بەڵکو سەرەتای بەکارهێنانی وشەی (میدیا) دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای بیستەکانی سەدەی ڕابردوو! بەڵام گەشەپێدانی ماس میدیا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو مرۆڤە سەرەتاییانەی وێنەکردنیان بەکارهێنا لەسەر دیواری ئەشکەوتەکان بۆ گەیاندنی پەیامەکانی خۆیان بەوانی تر. ئەشێ ئەو کاتە (ماس) چەند دانەیەك لە خەڵکی تر بووبن لە دەوروبەری هەمان ئەشکەوت، بەڵام ئەوە بنەما مێژووییەکەیە، کە پەیام یان زانیاری یان ویستێك بگەیەنێتە ئەوانی تر. ئەو چەند کەسەش کۆی کۆمەڵگای ئەوانە بوون. زۆرجار دەکرێت بڵێین ماس میدیا، ئەو تەکنۆلۆجیایەیە مەبەستێتی زانیاری و پەیامەکانی بگەیەنێتە زۆرترینی وەرگرەکانی خۆی لە خەڵك.

ماس میدیا لە سەردەمی وێنەی ئەشکەوتەکانەوە دەیەوێت پەیامێكی دیاریکراو بەوانی تر بگەیەنێت، ئەم هەوڵە بەردەوام دەبێت لە نێوان لاپرەسەنی (فضولیة) مرۆڤ و کارایی ئەوانەی چالاکترن لە گەیاندنی پرسەکانی خۆیاندا. هەوڵەکانی گەیاندنی پەیام لە ڕێگای نووسین و بانگەشەوە گەلێك کۆنترن لەوەی لە ئەشکەوتەکانیشدا دۆزراونەتەوە، بەڵام ئەم هەوڵە لە ساڵی ٨٦٨ ی پێش زایندا لەلایەن چینییەکانەوە دەگەیەنرێتە ئاستێکی باڵاتر، ئەوەش بە بڵاوکردنەوەی یەکەم ڕۆژنامە. زۆری تێچوونی درووستکردنی کاغەز و گرانی چاپکردن لەو سەردەمەدا چینییەکان دەوەستێنێت یان سنوورداریان دەکات، هەتا داهێنانەکەی جۆهانز گۆتنبۆرگ لە ساڵی ١٤٥٣ دا دێتە پێش. لێرەدا بەیاد هێنانەوەی مێژوویەك گرنگ نییە کە دەکرێت سەدان ڕووداوی گرنگ و داهێنان و دۆزینەوە و کاری ناوازەی تێدا ون بووبن، بەڵکو ئەوەی گرنگە تێگەیشتنە لەم بوارە! دەبینین لە پاش جەنگی جیهانی دووهەمەوە کە سەرمایەداری یەکەم هەنگاوی پڕ برەوی خۆی کێشا و زاڵبوو بەسەر قەیرانە ئابوورییەکانی ساڵانی سییدا، هاوکات بە بەرفراوانیش ڕادیۆ و تەلەفزیۆن و ڤیدیۆ دەستیان کرد بە بڵاو بوونەوە و کاریگەری دانان. ئەو مێژوو و ڕووداوانە تەنیا بۆ لێکدانەوە و تێگەیشتنی ئێمە گرنگن ئەگەرچی بەشێکی زۆر لە ڕاستییەکانیان تێدا شاراوەیە و مەگەر بە توێژینەوە بندۆزکارییەکان بیاندۆزینەوە.

گرنگە ئێمە بزانین بەدرێژایی ئەو مێژووە ئەوانەی پێیان وتراوە و دەوترێت (میدیا) تێکڕا کەرەستەن، ئەوانە شتێكیان نییە بە ناوی خۆیانەوە جیاواز بێت لە خودی خواستی خاوەنەکانیان یان هەڵسووڕینەرەکانیان. زۆرجار باس لە میدیای سەربەخۆ یان ئەهلی یان ئازاد دەکەین، ئەمانە تەنیا درۆیەکی گەورەن، بەتایبەت گەر بمانەوێت بەراوردیان بکەین بە میدیایەکی نا ئەهلی، نا ئازاد یان نا سەربەخۆ. سەربەخۆیی و بێلایەنی میدیا ئەگەر چی "ڕاستیش بێت" دەکەوێتەوە خزمەت تەوژم و ئاراستەیەك، خاوەن هەر پەخشێکی وەشاو مەبەستی بێت یان تەنانەت بەبێ مەبەستیش کۆمەك بە بیر و دونیا بینییەکی دیاریکراو دەکات لە کاتێکی دیاریکراودا. کتێب، گۆڤار، ڕۆژنامە، ڕادیو، تەلەفزیۆن، ئینتەرنێت...تاد ئەمانە هەموو کەرەستەن بەدەست مەبەستدارێکەوە، ئەو مەبەستدارە دەیەوێت بەهۆیانەوە ئاڵوگۆڕی زانیاری ڕووبدات بۆ گەیشتنی پەیام و شیوە خوازراوەکانی ژیان بە دیدی ئەو بۆ ئەوانی تر.

ئامانج لە میدیا چییە؟ بێگومان ئامانجی یەکەم و سەرەکی بریتییە لە ئاڵوگۆڕی زانیاری (کۆمیونیکەیشن)! هەموو ئەو ناوەندە میدیاییانەی تر کە باسمانکردن کەرەستەن، هەیانە خێرایە و هەیانە هێواش، گەیاندنی زانیارییەکان چەند گرنگن خێرایی گەیشتن و بەرفراوانی بڵاوبوونەوەشیان هێندە گرنگن. بەتایبەت ئەم کایە و بوارە هەمیشە هێز و هەژموونی تێدایە. ئاڵوگۆڕی زانیاری دوو جەمسەرە واتە لەلایەك زانیاری پەخش دەکات لە لایەك زانیاری وەردەگرێت. کۆی پرۆسەی (کۆمیونیکەیشن، ئاڵوگۆڕی زانیاری) لە دەرئەنجامدا زۆر کۆمەك بە بەهێز دەکات. بۆنمونە ئەگەر ڕێگە نەدەین زانیاری ئێمە بچێتە دەرەوە چی ئەگوزەرێت؟ ئەی ئەگەر مەبەستمان بێت ئەو زانیاریانە بچنە دەرەوە کە دەمانەوێت؟ ئەمە لە کۆتایی باسەکەدا وەڵام دەدەینەوە. ئەوەی ئەمڕۆ دەگوزەرێت زۆرکردنی زانیاری و پەخشی لە ئەندازە بەدەر و خێرا کردنی بڵاوبوونەوەیەتی، بۆ ئەمە گرنگە ئێمە سنوورەکان بناسین، دواتر و زۆر خاکەڕایانە هەندێ سەرخەت لە باسەکەدا ئاماژەیان بۆ کراوە.

خێراکردنی گەیشتنی بڕی زۆری زانیاری لەیەکەی کاتدا، پرسێکی لە ئەندازە بەدەر گرنگە، گرنگە بۆ درووستکرن و سەپاندن و بەردەوامی پێدانی هەژموون (هەژموون کرۆکی گرێی دەسەڵاتە). ڕۆژنامە خێراتر مەبەستی خۆی دەپێکێت بەبەراورد لە گەڵ کتێب (هەر جۆرێکی بێت)، ڕادیۆ باشتر و خێراترە لە ڕۆژنامەش چونکە دەتوانێت لە کاتی شۆفێری و چێشت لێنان و لەسەر کارەکانیشمان گوێمان لێی بێت. لەو سەردەمەی ڕادیۆ دروست دەبیت تا دەگاتە سەرەتای سەدەی بیست بەکارهێنانێکی ئەوتۆی نابێت وەك کەرەستەیەکی میدیایی، بەڵام لە ساڵی ١٩٠٥ ەوە یەکەم تاقیکردنەوە دەست پێدەکات و لە ١٩٢٠ یش بە شێوەیەکی بازرگانی بڵاو دەبێتەوە. هەر کە دەزانرێت لە بواری (ئاڵوگۆڕی زانیاری و فرۆشتنی کەرەستەیەکی نوێ) دا ئامانجی خۆی دەپێکێت کاری بۆ دەکرێت و بەرفراوان بڵاو دەکرێتەوە.  تەلەفزیۆن لە ١٨٣١ ەوە سەرەتاکانی داهێنان کاری تێدا دەکات، بۆیە هەر ئەوکاتەی فارادای تیوبی ئێلیکترۆ ماگنێتیك دروست دەکات و تا دەگاتە ١٨٦٢ کە گواستنەوەی وێنەی پێدەکرێت و دواتری لە ١٩٠٧ دا یەکەم تەلەفزیۆن درووستدەکرێت. بەڵام بەر بڵاوی تەلەفزیۆن دوای جەنگی جیهانی دووهەم دەست پێدەکات و دەکرێتە کاڵایەکی بازرگانی و سیاسی و دەبێتە سەرچاوەیەك بۆ بڵاوکردنەوەی ئەو وێنە و فیلمانەی سەرکەوتنی هاوپەیمانەکان دەنەخشێنێت. تەلەفزیۆن دەبێتە ئەو دەڵاڵەی باشترین خزمەت بە زۆر فرۆشی دەکات. دەبێتە ئەو مامۆستایەی خۆبەخشانە ماڵەکان دەیانەوێت دانەیەکیان لێی هەبێت و لێی فێر ببن، بە بێ ئەوەی ئارەزووی فێربوونیان هەبێت بۆ هەر شتێکی تر کە ڕەنجی بوێت. ئێمە دەزانین کۆمپیوتەر یان ڕاسترە بڵێم (ئای تی) تەکنۆلۆجیای زانیاری وەك ئایزۆمەتریکی میشکی مرۆڤ کاردەکات، یان ئەشێ بڵێین ئەو دووە وێنەی یەکترین لە کۆدا. ئیدی کەناڵەکانی ئەمڕۆی ماس میدیا دەرگایەکی ترە دوای جەنگی سارد لەسەر مێژووی مرۆڤایەتی دەکرێتەوە. ئێستا سەرمایەداری لە هەوڵێکی تردایە و دەیەوێت چپسێك دروستبکات بیبەستێتەوە بە مێشکەوە، هەوڵدەدەن زانیارییەکان  لە ڕێگای ئەو چپسەوە خێراتر بگەیەننە مێشك بێ ئەوەی مرۆڤ ئەو هەموو کاتەی بوێت خۆی خەریكی خوێندن و فێرکردن بکات. بێگومان لە ڕێگای ئەو چیپسەوە دەیانەوێت بگەنە ئەوەی هەر لەسەرتاوە چ زانیارییەکت پیویست بێت بیکەیتە ئەوێ و بەهیچ جۆرێك پێویست نەکات کتێبەکانی بخوێنیتەوە یان هیلاك ببیت لە بەدوادا گەڕاندا و وزە بۆ ئەو مەبەستە سەرف بکەیت.

هەردەم ئەوانەی بەسەر هۆیەکانی بەرهەمهێنانەوە دەستڕۆیشتوو بوون و سەرچاوەی داهاتەکانیان قۆرخ کردوە، لە هەر شێوگێك و قۆناغێکی کاپیتالیستیدا بووبن تواناکانیان باشتر بووە لە خەڵکی ڕەنجدەر. سەرەتا کتێبەکانیان باشتر بڵاو بوونەتەوە، دواتر ئەوان بوونەتە سەرچاوەی زۆرترین پەخش وەشاندن و ڕاو سەرنجی خۆیانیان گەیاندوە. هەروەها ئەوانەشی کە کارا و چالاك بوون توانیویانە بەر بە تەوژمە سەرمایەدارییەکان بگرن و هەریەکە لە دید و بۆچوونی ئایدۆلۆجی جیاوازەوە ڕکابەری و ململانێیان لەگەڵدا کردوون. لە دوور مەودادا کاتێك سەرمایەدار و سەردەستەکانی بەردەستیان بەسەر پیشەسازی میدیا و بەرهەمهێنانی میدیاییەوە دەبنە هەژموونگەر، ئەوا هەر خۆیان بەو شێوەیە بەڕێوەی دەبەن کە دەیانەوێت. لە بانگەشەی دەستپێك و سەرەتای هەر کەرەستەیەکی میدیاییدا بە خواستی خەڵك دەجووڵینەوە پاش ئەوەی خەڵك ئالوودەی کەرەستەکە دەبێت ئیدی جارێکی تر ئەو خواستە پێچەوانە دەکەنەوە.

پێشتر باسمانکردوە، ئامانجی هەر کەرەستە و کەناڵێکی میدیایی دیاریکراوە، چەندێك کەناڵەکە ئازاد بێت لەو سنووری بیرکردنەوەیە تێناپەڕێت کە بۆخۆی بە ئازادی خۆی دەبینێتەوە، کە تێیدا بێ گومان دەکەوێتە خزمەت تەوژمێکی دیاریکراوەوە لە سات و کاتی خۆیدا. ئەوەی جێی سەرنجە لەلایەن هیزە سەردەستەکانی کۆمەڵگاوە ماس میدیا چۆن بەکار دەهێنرێت (جا ئەو هیزە سەردەستانە چەقی کاپیتالیزمی جیهانی بن، یان کرێگرتەی کۆی سیستەمەکە لە هەر کونجێکی دونیادا). کۆمەڵێك میکانیزمی ئەو ماسمیدیایە دەخەینە ڕوو کە لە ڕۆژنامەیەکیشدا کاری لەسەر کراوە و لە کەناڵێکی میدیای ئەلکترۆنیشدا هەمان کاری لەسەر دەکرێت. بەشێك لەو ستراتیژ و سیاسەتانەش ئەمانەی خوارەوەن:

١. کۆمیونیکەشن (ئاڵوگۆڕی زانیاری) بە خواستی تۆی خەڵك دەجووڵێتەوە لە سەرەتادا، ڕۆژنامە بە پێی ئارەزووی خەڵك نەخشەسازی و بابەت و ناوەڕۆك هەڵدەبژێرێت، تا ئەو ئاستەی خەڵك لەسەر ئەو ڕۆژنامەیە ڕادێت و دەیکڕێت و دەبێتە بەشێك لە خووی ڕۆژانەی. دواتر ئیدی ئەو ڕۆژنامەیە پەخشی خۆی لە ڕێگای خواستی ستراتیژ و ئامانجەکەی خۆی دەوەشێنێت. ئەشێ ڕۆژنامەیەك بێت بەوە دەست پێ بکات کە دژی گران بوونی شمەکە لە بازاڕەکاندا، هێدی هێدی دێت و خۆی دەخزێنێتە خواستەکانی خەڵكی ڕەنجدەرەوە و ئاسایی باس لە گرانی بازاڕ دەکات. ئەگاتە جێگایەك گرانی بازاڕ لەلای تۆ ئاسایی دەکاتەوە و ئیدی هەر کە تۆ گرانی بازاڕت قبووڵکرد و زانیت هەموو خەڵك هەمان گرفتیان هەیە، ئەو کات گرانییەکەت لەلا ئاسان دەبێت. گەر ئەمە بگوێزینەوە بۆ ناو فەیس بووك بە هەمان شێوەیە و بە هەمان میکانیزم کاردەکات و لە قۆناغەکانی کۆتایی خۆیدایە، واتە ئیدی فەیس بووك ئەو کەناڵە ئازادە نییە کە باوەڕمان وابوو دەرفەتی هەیە ئەو ژینگەیە درووست بکات کە ئەشێ بەهاری عەرەبی یان هەر بەهارێکی تری لێ بکەوێتەوە. ئێمە دەکرێت بەرهەڵستی ئەو چیپسە بکەین کە داهاتوو خەڵك دەیخاتە مێشکی خۆیەوە، بەڵام دەبینین ئەکەوینە ململانێوە لە گەڵ خەڵکێکدا هەمیشە لە ئێمە زیاتر دەزانن و خێراتر پەی بە شتەکان دەبەن. ئایا ئەوکاتە چی دەکەین؟

٢.  گرفتی پەخش و پەسەندکردن (إقبال)، لە کتێبەوە بۆ رۆژنامە بۆ ڕادیۆ بۆ فەیس بووك و بۆ یوتیوب، گرفتی پەخش و دەرکەوتن (گرفتی ئێگۆئیزم) پرسی سەرەکی و سایکۆلۆجیای بنەڕەتین کە هیزی سەرمایە دەتوانێت زۆرترین کاری لەسەر بکات. زۆری لایك و کۆمێنت و چەند هەزار تەماشاکاری ڤیدیۆیەك بۆ ئێمەی لاواز گرنگ نین، چونکە هیچ لە هاوکێشەی هیز ناگۆڕن. چ جیاوازییەك دروست دەکات پۆستی کەسێکی ڕەنجدەر ٣:٢ زەوی پەسەندی بکەن؟ ئەو ژماردن و ئامارە بە قازانجی بەهێز دەگەڕێتەوە کە دەتوانێت شتێك بەرامبەر بە ئامارەکان بکات. ئامارەکان ئەوکاتانە گرنگن کە هێزێکت هەبێت بتوانێت ئاراستەکانیان بگۆڕیت یان بەهۆی ئەو هێز و توانستەوە کە هەتە سوود لە ئاراستەکانیان ببینیت. بۆیە شیکردنەوەی ژمارەیی بۆ دەسەڵات گرنگترە نەك بۆ تاك. شیکردنەوەی ژمارەیی ئەشی دڵی تاك خۆش بکات، بەڵام ئەوەی بۆ دەسەڵاتی دەکات بریتییە لە بەهێزکردنی جێکەوتی دەسەڵاتەکەی.

٣. دەکرێت لە گۆشە نیگایەکی ترەوە لەگەڵ گرفتی پەسەندکردن و ڕۆڵی ماس میدیا بەردەوام بین! کارێکی گرنگتری ئەم کەرەستانە ئەوەیە پەسەندی کردگار بگۆڕن بە پەسەندێكی هەڵەتاو. واتە لەبری ئەوەی خەڵك کارەکانی یەکتریان لا پەسەند بێت دەکرێت ئەو خەیاڵەیان لا پەسەند بێت کە جێبەجێ نەکراوە لە واقعدا و هەر بە جێبەجێ نەکراویش دەمێنێتەوە. ماس میدیا، کار لەسەر ئەو هەڵەتاوە، لەسەر ئەو خەیاڵە، لەسەر ئەو وێنا ڕەنگاڵەییە دەکات، کە هیچ دەستکەوتێکی تێدا نییە بۆ بەکاربەر. مرۆڤ لە ڕوانگەیەکی دەروونناسییەوە دەیەوێت خۆی ڕێز لە خۆی بگرێت و خەڵك دانی پێدا بنێت. بە بێ ئەم دوو پێویستییە ناتوانێت باری دەروونی ئارام بێت. بۆ ئەو مەبەستە پێویستی بەوە هەیە کار بکات و جێدەستی دیار بێت. کاتێك لە پۆستێکی ماس میدیاوە یان لە بڵاوکردنەوەی کتێبێکەوە، ڕێزێکی بێ پایانی لێ دەگیرێت ئیدی پێویستی بە کارێکی تر نییە بۆ ئەوەی لەو ڕێگایەوە خۆی تێدا بەرجەستە بکات و جێکەوتی کۆمەڵایەتی خۆی هەبێت. لایکەکانی فەیس بووك و ڕەزامەندییەکان دەبنە ئەو هەڵەتاوەی خواستەکانی بە شتبوون لە کەسێكدا بەرجەستە بکەن بەبێ ئەوەی گەیشتبێت بە هیچ.

٤. میکانزمێکی تری ماس میدیا ئەوەیە زانیاری باشت لەلا خراپ دەکات، بەرهەمی پڕ لە جوانیت لا ناشیرین دەکات...تاد. ماس میدیا لە ڕێگای پەخشی زۆر و بۆرەوە دەتوانێت بیرۆکە و تێزە بە هێز و جوانەکان داپۆشێت. لە ڕۆژنامەیەکدا کە بە ناو ئەهلییە، دەیان وتاری بێ مانا دەخوێنیتەوە، دەیان وێنەی نابەجێ دەبینیت، ئەگەر تەنیا وتارێکی باش هەبێت یان کەسێکی بە هەڵوێست پەخشێکیان تێدا بوەشێنێت، ئەوا لە ناو کۆی ئەو ڕەشاییەدا ئاستەنگە ئەو کەسە بتوانێت بە سپێتی بمێنێتەوە.

٥. کاتێك وەك وەرگر سەیری ماس میدیا دەکەین، نەك وەك وەرگر و پەخشکەر! دەبینین ماس میدیا هەمیشە پڕمان دەکات لە بەتاڵی، چونکە ناتوانێت وەك پێویست هەموو کونج و کەلەبەرێکی باسەکان لێکبداتەوە تەنیا سەرخەتمان بە نرخی کۆی تێکست پێ دەفرۆشێت. لەم نیوەندەدا هێندە بارگرانی ڕۆژانەمان بۆ دێتە پێش کە ناتوانین بەهۆی زۆریانەوە لە خەمە بنەڕەتییەکانی خۆمان ڕا بمێنین یان گرنگی زیاتر بدەینە ئەو باس و پرسانەی دەمانەوێت جێی سەرنجمان بن.

٦. ئاڵوگۆڕی زانیاری؛ گەر بە وریایی و لێوردبوونەوەی زۆرەوە بکرێت، ئەبێتە هۆکار بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری گشتی. بەڵام ئەگەر بەو جۆرە ڕوونەدات ئەوا جۆرێك لە پەرتەوازە بوون درووستدەکات (Distruction) تێکشکاندن. کاری ئەم تێکشکاندنە ئەوەیە ناهێڵێت کردەوە لە دەوری خواست کۆ ببێتەوە. ئینتەرنێت و ئەوەی پێی دەڵێن "سۆشیاڵ میدیا" لە نێویاندا بۆ نمونە فەیس بووك و یوتیوب و تویتەر...تاد هەموو دەتوانن بە ئاسانی ئەمە ئەنجام بدەن. وەرگر هەرگیز ناتوانێت لەسەر پرسێك بمێنێتەوە و بەدوایان بکەوێت. سەرئەنجام هەموو کۆمەڵگا لە هەموو بابەتێك دەزانن و کەسیش لە هیچ شتێك نازانێت. بۆ نمونە هەموو دەزانن چەند دەهەیەکی تر پاصەکان بە بێ شۆفێر سەرنشینەکانیان دەگەیەنن، کەسیش نازانیت چۆن؟ ئەی ئاکامەکانی چی دەبن؟ بێکاری شۆفێرەکان چی دروست دەکات. لەیەك کاتدا مرۆڤ چەند زانیارییەکی پەرتکراوی دەست دەکەون ناهێڵێت گرنگی پێدانی بۆ پرسێك هەبێت. لە پڕ لە دونیای سیاسەتەوە بۆ سپۆرت بۆ جل و بەرگ بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی فڵانە وڵات بۆ دەستنیشانکردنی شاجوان و تاقیکرندوەیەکی سەر هەسارەی ئۆرانۆس و لە پڕ ڕیکلامی بە کرێدانی خانوویەك و تاد.

٧. کاردەکات بۆ گۆڕینی هەموو چالاکییەکی پەیوەندی لە چالاکی ڕاستینەوە بۆ چالاکی خەیاڵی لەسەر کەرەستە ئەلکترۆنییەکان. هێدی هێدی مرۆڤ پێویستی بە بەریەککەوتن لەگەڵ یەکتر نامێنێت، لەم کاتەدا ترس لە یەکگرتن نییە دژی سیستەم. هێدی هێدی پەیوەندی ڕاستینە نامۆ دەبێت بەرجەستەبوونی مرۆڤ لەگەڵ ئەویتردا دەبێتە چەند وێنەیەك لەسەر شاشەکان، مرۆڤ خۆی و چەند ڕۆبۆتێك پێکەوە ژیان بەسەر دەبەن و پێکەوە لە خەیالدا دەژین و لەگەڵیاندا و لە جۆرێکی تری "بەختیاری" دەستکرددا خۆیان دەبیننەوە. ئەم ژیانە لەگەڵ خەیاڵدا مرۆڤێك بەرهەمدەهێنیت بە بێ زیانێکی جەستەیی گەورە هاوشێوەی دەرمانخۆرێك کۆنترۆڵکراو دەبێت. ئیدی ئەوەی سیستەم دەیخوازێت تاك لەو قاڵبەدا ئازاد دەبێت، ئازاد دەبێت لە نێو خراپترینەکاندا خراپ هەڵبژێرێت، ئەگەر هاتوو کەمێك هۆشیاری جیاوازیشی هەبوو.

هەموو ئەو سیستەم و کەرستە و شتانەی لە مێژوودا درووستبوون چەند کارێکیان هەیە، لایەنی کەم دوودانە کاریان هەیە. بۆ نمونە: تی ئێن تی؛ شاخیشی پێ کون دەکرێت بۆ ڕێگاوبان، باڵەخانەیەکی پڕ لە خەڵکیشی پێ لەناودەبرێت. بەندیخانە؛ دەکرێت خوێندنگەی ڕاستکردنەوە و چارەسەری تاوانبار بێت، دەکرێت بکرێتە خوێندنگەی پێگەیاندنی تاوانکار. ئیدی ئاوا؛ ڕادیۆ، تەلەفزیۆن، ئینتەرنێت، تەلەفۆن، فەیس بووك .....تاد. گرنگ مرۆڤە کە چۆن دەتوانێت سوود لەم کەرەستانە وەربگرێت و بۆ زیانەکانی کارێك بکات وەلا بنرێن! هەموو ماس میدیا پرسەکەی ئەوەیە وزە و کاتی خەڵك ڕاکێشێت بەرەو ئەو ئاراستەیەی کە خاوەنی میدیاکە دەیخوازێت. پاشان تواناییەکان ئاراستە بکات بەرەو ئەو جێیەی دەتوانێت ئامانجەکانی ئەو بهێنێتە دی.

زۆرجاریش هەیە خواستی خەڵك بە گشتی دەرناکەوێت بەهۆی ناکاراییانەوە، ئەو گرۆیەی نیگاری ئاژەڵە کێوییەکانیان لەسەر دیواری ئەشکەوتەکان نەخشاند، بۆخۆیان بوونە بەشێك لە مێژووی ئەمڕۆی ئێمە، بوونە پێشینەی فەرهەنگ و کەرەستەی کارکردنمان. ئەی ئەوانەی نەهاتن و وێنەکانیان نەکێشا تا شتەکانی خۆیان بڵێن! بێگومان بە هەزاران پارچە بیرۆکە و خواست و دەربڕینمان لە کیس چوون لە مێژوودا، بەهۆی ناکارایی خاوەنەکانیان و بەهۆی گرنگی پێنەدانی ئەوانی ترەوە. ئەمڕۆ لە فەیس بووکدا دەیان و هەزاران کەس هەن وزەی نەرێنی (نێگەتیڤ ئینیرجی) پەخش دەکەن، بێ ئەوەی بە خۆت بزانیت دەبیتە بەشێك لە بێهیوایی، بێ ئەوەی بە خۆت بزانیت کینە و بوغزت لە هاونیشتمانییەکانی خۆت دەبێتەوە، بێ ئەوەی هەستت پێ کردبێت بەهۆی یوتیبەکەتەوە دەیان و سەدان کەرەستەت کڕیون کە پێویستیت پێیان نییە. زانیارییەکانی کە لەڕێگەی چیپسێکەوە دەکرێنە ناو سەرت، مرج نییە ئەو زانیارییە مێژووییە بن کە ڕاستینەی مێژووی مرۆڤایەتی، مێژووی خۆتی تێدا نووسرابێتەوە، بێگومان ئەگەر ئەو چیپسە بەدەست بزووتنەوەی گۆڕانەوە بێت (نەوشیروان مستەفا) دەکەنە ڕابەر و ئەندازیاری ڕاپەڕین و ئەگەر بە دەست ماڵی مەلا مستەفاوە بێت (مەسعود بارزانی) بەهەموو ڕەنگەکانییەوە دەکەنە مێشکمانەوە. لە دونیادا گەمەکە بەم بێ ڕێزیی و شێوە منداڵانەییە نییە ئێجگار، بەڵام لە میکانیزمەکانیدا بە هەمان شێوە و پێڕەو دەگوزەرێت.

سەرئەنجام بەر بە ماس میدیا ناگیرێت، لایەنی کەم ئەوە مێژوو سەلماندویەتی! بەڵام ئەکرێت بیر لەوە بکەینەوە چی لە بەرامبەردا بکەین! چۆن بەکاری بهێنین! ئەگەر لە سەردەمی ڕۆژنامە و ڕادیۆدا بمانتوانیایە زانست و زانین و دادپەروەری بەسەر بزنس و درۆ و بانگەشەی پڕوپووچی سەرمایەدا زاڵ بکەین لەوانەبوو میتۆدێکی تر شوێنی ئەم گەشەسەندنەی ئەمڕۆی بگرتایتەوە. ئەگەر بتوانین ئەمڕۆ شتێك بکەین، لەوانەیە ناچار نەبین هەموومان چیپسەکانی زانیاری لە مێشکماندا بڕوێنین. ئەمڕۆ سەرمایەداری گەیشتوەتە ئاستێك پێویستی بەوە نییە لە مێشکی هەر یەکەماندا چیپسێك بڕوێنێت بۆ ناسینەوەی ئایدیاکانمان، چونکە لە ڕێگەی تێگەیشتنەوە لە هەڵبژاردەکانمان ئالگۆریثمی بیرکردنەوەمان لێكدەداتەوە. بەڵام ئەو دەخوازێت پرۆگرامەکانی خۆی بکاتە تاکە سەرچاوەی ژیربێژی و تێگەیشتنی ئێمە. بەڵێ؛ ئەو دەمە بێدادی پرسیار نابێت لەلای کەسمان، بەڵکو ئاسایی دەبێتەوە بەئەندازەی ئاسایی بوونی کۆیلایەتی لە هەزار ساڵ پێش ئیستادا. ئەودەمە کۆیلەی دەست و پێ زنجیرکراو بووین، ئێستا کۆیلەی ئازاد دەبین. لەوانەیە بپرسیت چییە ئەو شتەی پیویستە بیکەین پێش درووستکردنی ئەو چیپسە! ڕای من وایە یەکەم هەنگاو یاخی بوونی دەستەبژێرێکە لە ئیگۆی خۆیان، ئەو ئیگۆیەی دەیانکاتە قەرەقۆزی ڕازاندنەوەی ڕۆژنامە و سایت و دەزگا میدیاییە ستەمکارەکان. ئەو خۆ بە شت زانینەی هەموومان، کەوا دەزانین ئەگەر پۆستێکمان یان ڤیدیۆیەکمان هەزاران هەواداری هەبوو ئیدی ئێمە گرنگین. گرنگی هەر یەکەمان لەوەدا بەرجەستە دەبێت لە بەرخۆری و بێ کرداری خۆمان ڕزگار بکەین. گرنگە چۆن دەتوانین بیرکردنەوەکانمان لە مێژوودا بەرجەستە بکەین و کارگەرێك بین ڕەنجمان بچێتە دروستکردنی مێژوویەکەوە کە خۆمان دەمانەوێت نەك ببینە باسێكی بریقەدار لەناو مێژوویەکدا کە ڕاستی بوونی ئێمە نییە و یەکێکی تر دەیخوازێت. ئەم دوو شتە دوو پرسی زۆر جیاوازن.

ئەمڕۆ نووسەر و بیریارە شۆڕشگێڕەکان زۆر خراپتر لە جاران تیرۆر دەکرێن، بەزیندوویی دەیانکوژن! ئەمڕۆ کارکردن بۆ هێنانە سەرکاری ژیانێکی تر خۆ بەکوشتدانی ناوێت، هێندەی پێویستی بە فیداکردنی ئەو خۆ بەشت زانینەیە کە لەناخی هەریەکێکماندا هەیە و بوەتە خۆرەی ئامانجەکانی هەموومان پێکەوە. ئەگەر ئێمە لە ڕۆژنامە و تەلەفزیۆن و دەزگاکانی ستەمکاریدا نەنووسین، چاوپێکەوتن نەکەین، ئەوان دەکەون! لایەنی کەم هیچ جوانییەکیان تێدا نامێنێت. ئەگەر ئێمە تۆڕەکانی ماس میدیا بۆ ئەو مەبەستانە بەکارنەهێنین کە خۆیان بۆی درووست بوون، ئەگەر ئێمە بتوانین ڕیگایەك بدۆزیتەوە بۆ مەلەکردن بە پێچەوانەی ئەم تەوژمانەوە، دەتوانین ببینە خاوەنی میتۆدی خۆمان و هەموو ئەو هاوکێشانە پێچەوانە بکەینەوە. ئەمە کارکردنێکی لە ڕادە بەدەر تاقەت پڕووکێن و ئازایەتی بێسنووری دەوێت، کەچی بەیەك ستراتیژی زۆر سادە و ئاسان دەتوانرێت ئەنجامبدرێت، ئەویش ستراتیژی ڕەتکردنەوەی باوە، ڕەتکردنەوەی هەموو ئەو پرس و باسانەیە کە دەبنە ترێند و مۆدە. لە نەکڕینی تیشێرتێکی نا پیویستەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە کۆنترۆڵکردنی هەریەکەمان بۆ فەیس بووکەکەی خۆی نەکە ئەوان بۆ ئێمە.

هەرجارەی باسێك ژمارە ــ ٣٢

تەڕاویلکەی شادییەکانی جەنگێکی ناکۆتا!

مەخابن تا ئێستا و سەرباری پێشکەوتنێکی گەورەی تەکنیکیش مرۆڤ لە جەنگێکی بەردەوامدا دەژی، جەنگێکی نابەرابەر کە تێیدا زۆرینەی دانیشتوانی ئەم گۆیە شینە خوێن و وزە و توانایان دمژرێت. جەنگێکە لە سەرەتاکانی ژیانەوە مرۆڤ بۆخۆی دروستی کردووە و هەر بۆخۆشی درێژەی پێدەدات. ئەو جەنگە جەنگی ئاگایی و هۆشیارییە ترسناکەکانە. جەنگی خۆ بە خۆ دوژمن بوون و لە هەڵەتەودا ژیانە (وەهم). جەنگێکە بەردەوام، لەکاتی ئاشتی و سەقامگیرییدا زیاترمان لێ دەکوژێت وەك لەکاتی کوشتارەکانیدا. دواجار هەموو ماوە نا ماوەیەك بە چەشنێك خۆی نوێ دەکاتەوە ئێمە وای دەبینین ئەوە ژیانێكی نوێیە و هیوایەکی نوێی لەسەر هەڵدەچنین و لە زیندە خەونێکی ئێجگار خۆشدا پیوەی دەتریقێینەوە و بە هەموومان خزمەتی دەکەین، بانگەشەی بۆ دەکەین و لەمەرگی خۆماندا شادانە ئاوازەکانی دەڵێین و دەڵێینەوە.

هەر کەسێك دەژی، ئاسوودەیی و بێزاری خۆی هەیە. هەرکامیان زۆر بوو بە گشتی بەو ڕەوتەوە ژیان بەڕێدەکات. بۆیە هەن بەختیارن لە ژیاندا و هەن بەدبەخت. بەپێی مێژوو ژمارەی ئەوانەی مردوون گەلێك زیاترن لەوانەی دەژین و ئەوانەی داهاتووش لە دایك دەبن بەردەوام زیاتر بوون لەوانەی لە چرکە ساتێکدا ژیاون، لەم نێوانەدا ئەوانەش کە لە بەختیاریدا ژیانیان بەڕێ کردوە هەمیشە کەمترین بوون، بەتایبەت ئەوانە بوون کە ستێرنی (سوکانی) بەردەوامی ئەم جەنگەیان لە دەستا بووە و هەیانبووە نا خود ئاگا جەنگەکەیان بەڕێوە بردووە.

لە ڕووی بایۆلۆجی و سیستەمی بەڕێکراوەوە، هەر کەسێك ڕۆژانە و بە درێژایی تەمەن لە مەراقی بەڕێکردنی پێویستییەکانی خۆیدا گەمەیەکی بەردەوام دەکات. گەمەیەك ناونراوە ئیش و کارەکانی ژیانی ڕۆژانە. مرۆڤ بەبێ ئەو گەمەیە سەری لێ تێکدەچێت و هەموو کیمیا و فیزیای ژیانی لێدەگۆڕێت، ناچار بە دوای گەمەیەکی تردا دەگەڕێت تا هاوکێشەکانی بوونی خۆی تێدا ڕێکبخاتەوە. ئەم بوونەوەرە (ڕیتشارد داوکینز) وتەنی: "جگە لە حەماڵییەك بۆ گواستنەوەی خەسڵەتە بۆماوەییەکانی مێژووی باو و باپیرانی هیچی تری نەکردوە"، ئەو زۆر بە دەگمەنانەی ناودەنرێن داهێنەر و نەمرانە و سەرسوڕهێنەرانە باسیان دەکەین جگە لە گۆڕانکارییەکی کەم، شتێکی ئەوتۆ پێشکەش بە ڕەوتی ئەو جەنگە ناکەن، ئەوانە ناتوانن کۆتایی بەو جەنگە بهێنن، بەتایبەتیش زۆربەیان خۆیان داهێنەر و دووبارەکەرەوەی جەنگەکەن لە میژوودا، ئەشێ قاڵبێکی جیاوازتری پێ ببەخشن.

لەوردەکارییەکاندا بگەڕێین دەبینین ژیانی هەر تاکەکەسێك جیاوازە لە تاکێکی تر، بەڵام چ جیاوازییەك؟ جیاوازییەك هیچ نرخێکی ئەوتۆی نییە! لە جیاوازی ژیانی شێلم فرۆشێك و جگەرچییەك دەچێت، لە جیاوازی ڕۆژەکانی دکتۆرێك و سەرتاشێك دەچێت، لە جیاوازی لە دایکبوونی هەژار و دەوڵەمەندێك دەچێت ...تا دەگاتە شێوەی مردن و ئەوەی پێی دەڵێین کۆتایی. نا کۆتایی نایەت، ئەو خەسڵەتانە دەگوێزینەوە بۆ مناڵەکانمان، بەریدی ئەو غاردانە دەدەینە دەست نەوەیەك هەمیشە پێی دەڵێین نەوەیەکی نوێ، داهاتوویەکی گەشتر. لە ئاوەڕۆکەی ئەم مێژووەدا تاك و تەرا خەڵکێك بۆ ماوەیەك ناویان لەسەر زاری ئەوانەی دوای خۆیان دەمێنێتەوە کە هێشتا لە دایك نەبوون، ئەمەشمان ناوناوە نەمری لە کۆی ژیانێکی مردوودا. هەوڵدان بۆ ئەم نەمرییانە، تێکۆشان بۆ ئەم جیاوازییە ورد و چکۆلە چکۆلانە، داینەمۆی بەگەڕخستنەوەی ئەو جەنگە بەردەوامەن.   

ئیدی کەسێك دێت و گەمەی خۆی دەکات، ئەو گەمەیەی لە ئیشێکی ڕۆژانەوە چێژی لێ دەبینێت گەورەترە لە ژیان لە ناو گەمەکانی هەموودا. گەمەکانی ژیانی هەموان گەورەن نایان بینین، ئەو گەمانەن هەموو چواردەوری ئێمەیان تەنییوە. گەمە گشتییەکان پڕن لە سەرئێشە و پڕن لە ئازار، بەتایبەت گەمە گشتییەکان خواروخێچی تێکڕای گەمە تاکەکەسییەکانیان تێدا کۆدەبێتەوە. گەشەی ناڕێکی ئیشی تاکەکەس ناچارمان دەکات ئیشی بە کۆمەڵ بکەین، ئەمە بۆخۆی دەمانباتە ناو ئەو ڕێکخستن و کارە پێکەوەییەی پێی دەڵێین سیستەم. بەڵام لە خۆمان نەپرسیوە کۆی کاری تاکەکەس لە کوێدا بەردەوامە! ئەی مەگەر ئەویش لە سیستەمدا بەردەوام نییە؟! بێگومان ئەم ناڕێکییە بەردەوام لە سیستەمی گشتییەوە دەبێتە فەزای سیستەمی ژیانی تاك، بە پێچەوانەوە لەولاشەوە جارێکی تر هەر خودی ژیانی تاك و ناڕێکییەکانی سیستەمی تاكە دەگەڕێتەوە ناو سیستەمە گشتییەکە و گرفتی گشتیمان بۆ درووست دەکات، ئەوەش ئەو جەنگە بەردەوامەیە.

چۆنە وا ئێمە لەم جەنگەدا دەژین و کۆڵێك پێی شادمانین! کەسێك دڵی خۆشە لە ژیان سەرکەوتوە خوێندنی تەواوکردوە و دەژی و کاری هەیە و ڕۆژانە سەرمەستی هەموو ئەو وزە سووتاندنەیە کە لەسەری پرۆگرام کراوە، بەیانی زوو ڕوو لە کار دەکاتەوە شەتەك و ماندوو دێتەوە ئەوەی کاری بۆ کردوە بەشێکی زۆر کەمی لێ دەخوات و بۆ بەیانی هەمان خولاو بەردەوام دەبێتەوە. دەبا سەیری ژیانیش بکەین لە ڕوویەکی ترەوە، با بزانین ئەو تاکە کەسە دەگاتە ئەوپەڕی بەختیارییەکانی گەر بتوانێت هەمان خولاو بۆ منداڵەکانی و نەوەکانی دابین بکات! سەرئەنجام دەبینین لەو شادییە هەڵەتاوەدا دەڵێت بەڵێ! بەڵام لەخەمی بەردەوامی خۆیدایە لە ژیانی گشتیدا و لە چوار چێوەی بە کۆمەڵ بوونێكدا چێژ لە مردنەکانی ئەو جەنگە دەبینێت. ئەم مرۆڤە بهاویژینە ناو سروشتەوە و لەو خەمە گشتیانە دایبڕین ناتوانێت بژی، وەك ئەو بەندکراوەی لێ دێت دوای چل ساڵ لە زیندانی کردن، کاتێك ئازادکرا دەیویست بگەڕێتەوە بۆ ناو زیندانەکەی، چونکە ئیدی لە دەرەوەی زیندان شوێنێك نەمابوو بە ئەندێشە و چێژ بینینەکانی ئەو ئاشنا بێت. یاخی بوون لە باو وزەیەکی لە ڕادە بەدەر لە ئاگایی دەوێت.

مرۆڤ کاتێك بە تەنیا بژی، دەتوانێت هەر بۆخۆی ژوورێك، کۆخەڵیتێك، دەوارێك چاك بکات. هەرکات بیریکردەوە دەیەوێت لەگەڵ کۆمەڵێکدا بژی، خانووی دەوێت و باڵەخانەی پێویستە. هەرکات بیریکردەوە دەیەوێت لە باڵەخانەیەکدا بژی، خەڵکی تری پێویستە لەگەڵیا بن، هەر نەبێت بۆ دروستکردنی باڵەخانەکەی. ئەو خۆی دەتوانێت دەوارەکەی خۆی هەڵبدات بێ هاوکاری کەس، بەڵام بە تەنیا باڵەخانەیەکی بۆ درووست ناکرێت. لەم خاڵەوە هەم باڵەخانە خەڵکی زیاتری پێویستە و هەم خەڵکی زیاتریش باڵەخانەیەکیان دەوێت تێیدا بژین. ئالێرەوەیە دەیزانین کە ئیشی بە کۆمەڵ لە مەترسی بە کۆمەڵەوە پەیدا دەبێت. ئیشی بە کۆمەڵ بە بێ ڕێکخستن و هاریکاری یەکتر ڕوونادات. ئەی ڕێکخستن و هاریکاری بە بێ بەها و پێوانە و ڕێکەوتنێك دەکرێت! بێگومان (نەخێر)، ئەوە ئیتر سەرەتای هەڵگیرسانی جەنگە سەرەتای پێویستی لە دایك بوونی چیرۆکێکە هەموومان پێکەوە هەستی پێ بکەین، لەگەڵی بژین، خۆمانی تێدا ببینینەوە. ئەو چیرۆکە چیرۆکی جەنگێکی بەردەوامە لە گەڵ کات و وزە و ویست و ئاگایی و تێگەیشتنەکانمان، ئەشێ پاترۆن و مۆدێل و شێوەی جیاجیای هەبێت، بەڵام هەمان شتە.

لە جەنگدا فەرماندار بیت یان جەنگاوەر، کوژراو بیت یان بکوژ، سەرکەوتوو بیت یان دۆڕاو، دەرگاوانی دیلەکان بیت یان دیلی ناو دەرگاکان... لە هەموو بارەکاندا دەبیتە کۆیلەی یاساکانی ئەو جەنگە. ڕابەری ئەو جەنگانە کە خودی جەنگەکە بەڕێوە دەبەن ناتوانن لە یاساکانی لا بدەن، چونکە ئەشێ جەنگەکە لە دەست بدەن. ئێمە لامان وایە لە دۆڕاندنی جەنگەکە دەترسین، کەچی لە خۆیدا لە تەواو بوونی جەنگەکە دەترسین. ئەمەیە کێشەی ئێمە لەگەڵ هاتنە دەرەوە لەناو ئەم خولاوەدا. لەبەر باری شانماندا لە دەستدانی جەنگەکە لە دۆڕاندنەکەی گرانترە! جەنگ بوەتە بەشێکی گەورە لە سیستەمی ئێمە بۆ ژیان، ناویشمان ناوە گەمە، ئیش، سەرقاڵی ...تاد. ئەوانەمان کە لەم جەنگەدا بەشدارین، تازە کۆیلەی سیستەمەکەین، سیستەمی جەنگە پڕ لە شادییەکە.

زۆرجار دێین دەمانەوێت لەم سیستەمە هەڵبێین دەمانەوێت یاخی ببین و بچینە دەرەوە، نەك لەبەر ئەوەی سیستەممان ناوێت، نا تەنانەت لە زۆر باردا ئەنارشیستەکانیش ناچارن مل بە سیستەمەکەی خۆیان بدەن. ئێمە دەمانەوێت لە سیستەم ڕاکەین چونکە لەگەڵ ئەو سیستەمەی بەرقەرارە تاقەتمان نییە، بۆیە دێین و سەرلەنوێ سیستەمێکی تر دادەڕێژینەوە لە دەستکردی وەستاباشییەکی تر. بەڵام ئەمەش هەمان کار دەکات و جیاوازییەکەی پەیوەندی بە شێوەی ڕێکخستنی جەنگە نوێکراوەکەوە هەیە. بۆیە دەبینین کاتێك سیستەمێکی سیاسی دەگۆڕێت بە سیستەمێکی تر پاش ماوەیەك خەڵك بێزارە و ئارەزووناکات لەو سیستەمەدا بژی و هەوڵی گۆڕینی دەداتەوە. مرۆڤ ئەگەر بە تێکڕایی جیاواز و سەرلەبەر بە جیاوازی بیر لە دونیایەکی تر نەکاتەوە، ئەوا لە هەڵەتاوێکی گەورەدا دەژی کاتێك وا دەزانێت ئەو لە دۆخی شۆڕشێکدایە دژ بەوەی دەگوزەرێت. با بیر بکەینەوە بۆچی پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس و لەگۆڕنانی سەدام حوسەین، چەندەها سەدام حوسەین هەڵتۆقین، چەندەها دامەزراوەی وەك ئەو بە بچووکی دامەزرانەوە؟ پرسەکە پرسی هاوشێوەییە! ئەی بێگومان هەموویان لە یەك پەروەردە و ژیربێژی حوکمڕانی و ژیانەوە هاتوون، ئەی ئەگەر لە یەك نەکەن ئەوا هەموو سروشت هەڵە دەردەچێت. گەر دەمانەوێت هەڵە نەکەین، ئەوا کاتێك ئەوە ڕوو دەدات کە کۆی یاساکانی سروشتە دیاریکراوەکە بگۆڕێن. کاتێك ڕوودەدات ئەوانەی دەیانەوێت سیستەم بگۆڕن تەواو جیاواز بیر بکەنەوە، دونیایەکی تەواو جیاوازتر ببینن لەوەی کە تا ئێستا هەبووە.

ئێمە بەردەوام لە چێژ و شادییەکانی ئەم جەنگەدا دەژین، ئەو جەنگەی بەرهەم و ئاکامی ئاگایی و هۆشیارییە مەترسیدارەکانە. هەموو پێکهاتە گشتییەکان: خێزان، تیمی فوتباڵەکەت، حیزبەکەت، شارەکەت، بانکەکەت، خوێندنگە و پەیمانگا و دایەنگا و زانکۆکەت لە قاڵبت دەدەن تا باشترین جەنگاوەری ئەم جەنگانە بیت. بەجۆرێك ئاگاییت ڕامدەکەن کە تۆ خۆت لە بەرەیەك لە کونجێکی هەموو ئەو ڕێکەوتانەدا ساخ بکەیتەوە کە ئەوان بۆیان درووستکردوویت. (ئەوان) ئەوانەن کە چیرۆکەکانی ئەم جەنگەیان نووسیوەتەوە، ئێمەش ئەوانەین کە نمایشی چیرۆکەکان دەکەین.

بە ئاگایی و هۆشیاری ترسناك لەڕێگای سیستەمەوە بە جوانترین شێوە بەسەرماندا دەسەپێت. ئێمە هەتا لە ناو سیستەمدا بتوێینەوە زیاتر دەمرین، دەمرین وەك بوونێك کە ئەندازەیەکی لە ڕادەبەدەر توانا و وزەی هەیە. ئاگایی شێوگی تێگەیشتنی هەر تاکەکەسێك دەردەخات. کە چۆن بەرخورد لەگەڵ ژیان دەکات. سیستەمەکان تێگەیشتن بۆ تاك ناهێڵنەوە و کۆی تاکەکان دەکەن بە یەك تێگەیشتن تا بتوانن پێکەوە باڵەخانەکە درووست بکەن، ئیدی سیستەم لێناگەڕێت تاك خەون و خەیاڵی کۆخەڵیتەکەی خۆی بەو جۆرە دارێژێتەوە کە دەیەوێت، سیستەم ڕێگەنادات هەر یەکە هۆدەی ناو باڵەخانە گشتییەکە بە ڕێگەی خۆی بڕازێنێتەوە لە سنوورێکی کەمدا نەبێت. جارێکی تر پرسی زۆری دانیشتوان ئەم قەیرانەمان بەسەردا چڕ دەکاتەوە. هەرگیز لات وا نەبێت کۆمەڵگا زەبەلاحەکان بە هەمان شێوەی کۆمەڵگا چکۆلەکان بەڕێوە دەچن و دەتوانن خۆشبەختی فەراهەم بکەن.

خودی ئاگایی و هۆشیاری، ڕیتمێکی دیاریکراوی نییە، لەلای ئێمە داعشییەك بێ ئاگایە لە ژیان لە لای ئەویش نا داعشییەك لە ماڵوێرانیدا دەژی. لەلای جوولەکەیەك کارکردن بۆ بەدەستهێنانی پیرۆزییەکان لە هەموو بیرکردنەوەیەك باشترە، بەڵام لەلای پێشکەوتووترین پێشکەوتنخواز مرۆڤ هەر جارێك دەژی و ئەویش دەبێت بە خۆشی بەسەر بەرێت نەك بە کارکردنێك لە پێناوی هیچدا..تاد زۆری تر لەم ناتەباییانە دەبینین و بە وردی لێی بڕوانین نازانین کامەیان دۆخی تێگەیشتن و ئاگایی و هۆشیارین و کامەیان دۆخی بێ ئاگایی یان پێچەوانەکان. خودی هۆشیاریی وابەستەیە بەوەوە کە چەند لە چواردەورمان بە ئاگاین! ئەی بە ئاگایی وابەستەی تێگەیشتنی ئێمە نییە؟ کەواتە ئێمە چۆن لە شتەکان دەگەین، ئەوە دیاریدەکات کە هۆشیاریمان لە چ ئاستێکدایە و سەر بەکام ئاراستەیە. زۆرجار دەبیستین دەڵێت بۆ ڕزگار بوون و گەیشتن بە ئاسوودەیی، پێویستیمان بە خەباتێك هەیە خەڵك تێیدا هەموو هۆشیار بن. بەڵام ئایا دەپرسین بە چی هۆشیار بن؟ هۆشیار بوون وابەستەیە بەوەی ئێمە چۆن دەمانەوێت ژیان ببینین. وابەستەیە بە ئاگایی و دواتر ئەویش بە تێگەیشتنمانەوە بۆ دراوەکان.

ئەی تێگەیشتن؟ تێگەیشتن بەرهەمی زانیاری کۆرکراوەیە! زانیارییەکان لە ڕێگای واقع و ئەزموون و فێربوونەوە لە مێشکماندا کەڵەکە دەبن و تێگەیشتنمان بۆ درووست دەکەن. هەرکەس، هەر سیستەمێك، هەر دامەزراوەیەك توانی کۆنترۆڵی جۆری زانیارییەکانی مێشکمان بکات بەرەو ئەو تێگەیشتنە لێمان دەخوڕێت کە خۆی دەیخوازێت. ئەگەر هەموو کەناڵەکان بڵێن مەسعود بارزانی ڕابەری یەکەمی درووستکردنی دەوڵەتی کوردستانە، ئیدی ئەو ئەفسانەیە دەبێتە حاکمی هۆشیاریی ئێمە! ئەم تەنزە تەنیا بۆ تێگەیشتنە. ئەو ڕابەرەی ئێمە لامان وایە فریاد ڕەس و تاکە بزوێنەری مێژووی ئێمەیە ئیدی ئەو ئەفسانەیە دەخولقێنێت کە ئێمە هەموو ژیانمان بەوەوە دەبەستینەوە. بەهەمان شێوەش سیستەم کاری خۆی دەکات. سێ قەوارە و ژینگەی جیاواز و کاریگەریی جیاواز کار لەسەر زانیارییەکانمان دەکەن، گەر کۆنترۆڵیان بکەین هەر کەس دەبێتە خاوەنی خۆی، ئەگەر نا دەبێت جەنگاوەرێکی ئەو جەنگەی پڕە لە هەڵەتاوی شادی. ئەو سێ قەوارەیە ئەمانەن:

١. واقع؛ کە چۆن بەر ئەم واقعە دەکەوین و چۆن زانیاری خۆمانی لێ کۆدەکەینەوە! بۆ نمونە کاتێك شاشەی کۆمپیوتەر و مۆبایلەکان دەبنە بەشێكی گەورەی ئەو واقعەی ئێمە ئیدی ئەوان دامان دەبڕن لەوەی پێویستە پێی بگەین لە واقعە ڕاستینەکەدا.

٢. فێربوون؛ بەبەردەوام دامەزراوەکانی خوێندن ئەو شتە دەخەنە هزری منداڵەکانمانەوە کە دەیانەوێت. بۆ نمونە کاتێك منداڵ گوێناگرێت و دەیەوێت خۆی شتی خۆی بکات یان دەیەوێت پرسیاری پڕ سەرئێشە بکات؛ ئیدی سیستەم دەنێرێت بە دوای باوان و هەموو ڕایەڵەکانی ئەو منداڵەدا و دەیەوێت بە هەر نرخێکە ئەو زانیارییە بخاتە هزری منداڵەوە کە دەتوانێت لە داهاتوودا بەخواستی ئەو بجووڵێتەوە، تێگەیشتن و ئاگاییەکانی بریتی بن لە پێویستییەکانی بەردەوامی ئەو.

٣. ئەزموون؛ دەرفەتێکی ئێجگار کەمی هەیە لە بەردەم خودی تاکدا تا بیکاتە سەرچاوەی زانییاری و تێگەیشتنەکانی خۆی. ئەگەر ژیان لە چوارچێوەی سیستەمدا هەمووی ڕێکخرابێت، دەگمەن دەبن ئەوانەی دەیانەوێت بچنە دەرەوەی سیستەم و پاشان لە دەرەوە جارێکی تر سەیری ناوەوەی سیستەم بکەنەوە، کە ئەشێ شتێکی نوێی تێدا ببیننەوە یان بە جۆرێکی تر لێی بڕوانن. خۆ ئەگەر لە باشترین دۆخیشدا ئەمە کرا، ئەوا زۆر دەگمەنە هەموو کات مرۆڤ بتوانێت بەوپەڕیی ئازادی و ئاگاییەوە لە دەرەوەی سیستەمەوە تێبینی سیستەم بکات و بخوازێت گۆڕانکاری تێدا بکات.

ئەوەی لە کۆدا دەگوزەرێت لێسەندنەوەی ئاگاییەکی خۆ بە خۆیە لەبەرامبەر ئاگاییەك کە سیستەم دەیخوازێت. بە درێژایی مێژوو ئەوانەی سیستەمیان خستوەتە ژێر پرسیارەوە دەسەڵات ژیانیانی خستوەتەوە ژێر پرسیار. خستنە ژێر پرسیاری سیستەم هەروا ئاسان نییە، مرۆڤی تەواو ئازادی دەوێت، ئازاد لە ئیگۆکانی خۆی، ئازاد لە خواست و هەوەسەکانی. کەسێك کە بتوانێت لەلایەك ژیربێژی خۆی ئازاد کردبێت و وابەستە نەبێت بە هیچ سیستەمێکەوە. لەلای دووهەمیش هەست و ویژدانی خۆی ئازاد کردبێت، بە پێکهاتە و هەست و سێمپاثیی و ئێمپاثییەکانی خۆیەوە لەگەڵ خۆی و ئەوانی تردا بژی. بە ئاگایی و تێگەیشتنی ڕاست کاتێك درووست دەبێت مرۆڤ وابەستە نەبێت بە سیستەمەوە. کۆی ئەمەش بۆخۆی دەبێتەوە بە سیستەمێکی تر. بۆیە زۆرجار بزاڤە ئەنارشیستییەکانیش کە داخوازی چوونەدەرەوە لە سیستەم دەکەن، مەبەستیان سیستەمێکی دیاریکراوە، بۆیە جارێکی تر خۆیان دەکەونەوە ناو سیستەمی نا سیستەماتیك.

تێگەیشتنی خۆ بەخۆ و هەمیشە ڕەخنەگرانە دەمانخاتە بەردەم دووڕێیانێك یان ئەوەتا مل بە تاقیکردنەوە دەدەین و دێینە دەرەوە لەوەی تێگەیشتنی باو دەیخولقێنێت، یان ئەوەتا لە گەڵ چێژ و شادییەکانی خۆ هەڵخەڵەتاندندا دەژین و وەك یەقینێکی ڕەها مامەڵەی دەکەین. ئێمە ناتوانین گۆڕانکاری درووست بکەین ئەگەر نەتوانین لە ڕیشەوە بە هەموو شتێکدا بچینەوە. ژیانی پێکەوەیی ناچارمان دەکات سیستەممان هەبێت، بۆ ئەوەی ئەو سیستەمە ستەمکارانەیە بگۆڕین کە بەردەوام لە جەنگدا دەمانژێنن. ئەی چۆن ئەو سیستەمە بدۆزینەوە کە تووشی هەمان گرفتاریمان نەکاتەوە. ئەوە لە ڕێگای سیستەمێکی داینامیکییەوە پەیدا دەبێت. تێزی سیستەمی داینامیکی، لای من ئەو تێزیە کە بەهۆی پێشکەوتنەوە دەتوانین بەردەوام لە نوێبوونەوەدا بین لە گەڵ سیستەمدا، بەردەوام هەڵیوەشێنینەوە و درووستی بکەینەوە، هەموو بتوانین ئەم بەشدارییەمان هەبێت، ئەو دەمی دەتوانین بە هۆی سیستەمە جێگیرەکانەوە نەگیرێین و بە کۆیلە نەکرێین. ئەوە کاتێکە هێزی بڕیار بگەڕێتەوە ناو خودی کەسێتی بە ئاگا. بەڵێ ئەمە دوالیزمەیەکی قورسە، پێویستیمان بە سیستەمێك هەیە خودی سیستەم تێکبشکێنێت و خۆشی نەبێتەوە بە سیستەمێکی جێگیر. تۆ بڕوانە کوردستان چەند بە ئاسانی ئەم کارەی تێدا دەکرێت. بۆنمونە؛ گرفتی ئەو سیستەمەی لە کوردستاندا هەیە ئەوەیە بە خەسڵەتی بەعس چەوساندنەوەکانی خۆی پیادە دەکات، چونکە خۆی هۆشیاری خۆ بە خۆی نییە! ئەو نازانێت کە ئەو خۆی چییە!  بەشە پرۆگرامێکە لە پرۆگرامێكی گەورەتر، تا ئەندازەیەك سەربەخۆیی هەیە، بەڵام لێی بپرسە تۆ دەتەوێت دونیا بەرەوکوێ بەریت، ئەو نازانێت! ئاخر دەوڵەمەند کردن و مانەوەی هەتا هەتایی لە دەسەڵاتدا خەونێکی خێزانی مناڵانەی بێ ئەنجامە. بە داخەوە دیکتاتۆرەکانی ئێمە ئەمەشیان جیاوازە لە دیکتاتۆرەکانی دونیا! ئۆدۆڵف هێتلەر، جۆزێف ستالین، سەدام حوسەین، ئەمانە هەموو خەونی سەیر سەیریان هەبوو! باوەڕیان وا بوو لە ڕێگەی ئەوان و بەرنامە سیاسییەکانیانەوە ژیان جۆرێکی تر و گەشاوەتر دەبێت، وەك ئەوەی ئەوان ڕابەری دەکەن و دەیانەوێت. کەچی ئەوانەی لای ئێمە نازانن خۆیان چ جۆرە ژیانێكیان دەوێت تا بێن و سەرقاڵی درووستکردنی ببن. یان بە چ ئاقارێکدا ژیان بەرن.

لە کۆتاییدا دەگەڕێینەوە سەر ڕزگار بوون لە شادییەکانی ئەم جەنگە کاولکارە، کە بەردەوام ڕۆح و وزەمان دەبات، کات و تواناییمان لێ دەستەنێتەوە و لە شادییەکی ناشاددا دەمانژێنێت. دواجار ئەوە بەستراوەتەوە بە تێگەیشتن و شێوەی ئاگایی ئێمەوە. ئێمە کە دەمانەوێت هۆشیارییەك درووست بکەین یان داوای هۆشیارییەکی دیاریکراومان لێ دەکرێت، ئەوە خۆ هەڵخەڵەتاندنە، خۆ هەڵخەڵەتاندنێكی ئێجگار سەیر. بەڵکو هۆشیاریی ڕاستینە ئەوەیە کە لە بە ئاگایی و بەرئەنجامی تێگەیشتن و پێگەیشتنی خۆ بەخۆی مرۆڤ خۆیەوە بێت، ئەو هۆشیارییەیە کە بەهۆیەوە مرۆڤێك دەتوانێت لە کاریگەری سیستەم بە دوور بێت، خۆی بتوانێت پرۆسێسی زانیاری بکات و بە پێی بنەماکانی دادپەروەری (یەکسانی و ئازادی) بەردەوام بتوانێت ژیانێکی ناباو دروست بکات. لەوانەیە ئێستا بڵێیت ئەم چەمکانە قورسە ڕۆشن بکرێنەوە! نا قورس نین، ئەم چەمکانە چەمکی زۆر ئاڵۆز و پڕ کێشە نین، چەمکی سادەن، بەڵکو لێکدەدرێنەوە و پێیان دەگەین! ئەم چەمکانە چەمکی دژ بەیەك و لەگەڵ یەك ناتەبا نین، بەڵکو دەتوانین بیانگەینێ! یەك پێویستیمان هەیە خۆمان لە ئەفسانە و چیرۆکە دروستکراوەکان ڕزگار بکەین.. ئەفسانەی پارە، چیرۆکی دەسەڵات، ئەفسانەی درووستکردنی بەدبەختی، چیرۆکی ئەو شادیی بینییە کە لەم جەنگە بەردەوامە هەمانە.

هەر جارەی باسێك ژمارە - ٣١

بۆنەکان

هەموو مانگی ئازارێك ئێمە پڕین لە بۆنە و ڕۆژانی ساڵیش ڕۆژێکیان تێدا نەماوە لێیان تەرخان نەکرابێت بۆ دیاردەیەك، بۆنەیەك یان یادێکی مێژوویی. ئەگەر وا بڕوات لە داهاتوودا لەوانەیە ساڵناساڵێك ڕۆژێك بە هەزارحاڵ بەر هەندێك لە بۆنەکان بکەوێت. بەر لە باس و پێناسەی بۆنەکان، زۆر بە گرنگی دەزانم قسەیەك لەسەر کۆڵەکە و پانتاییەکانی کولتوورزانی بکەم.

هەموو کولتوور و ژیان لە سێ پانتاییدا گوزەردەکەن، کۆی ڕمبازێن و ململانێکان لەم سێ پانتاییەدا خۆیان نمایش دەکەن. ئەوانەش؛ خواردن و توخمتێری و گەمەکردنن. ئەم سێ پانتاییە تەواوی ژیان دیاری دەکەن چ لە مێژوودا یان لە ئێستا و داهاتوودا. ئەم پانتاییانە هەرسێکیان بەملیەکدا تێکچڕژاون و بەناو یەکدا دێن و دەچن، هەر لە منداڵی تا مردن، هەر لە مێینەی تەواوەوە تا دەگاتە نێرینەی تەواو، لە شارنشینی و ژیانێکی پڕ لە تەکنیکی ئاڵۆزەوە تا دەگاتە ژیانێکی سادەی کۆچەرییە بێ نیشتمانەکان...تاد. ئەوەی لەم سێ پانتاییەدا کولتوور ڕاگیردەکات چوار کۆڵەکەی بنەڕەتی و چوار ڕایەڵەی پشتیوانین. کۆڵەکەکان؛ بەها و بیروباوەڕ و نۆرم و قەدەغەکراوەکانن. هەروەها ڕایەڵە پشتیوانەکانیش؛ جیاکەرەوەکان، زمان، تەکنۆلۆجیا و سیمبوڵەکانن. ئەم کۆڵەکانە بێ ڕایەڵەکان ناوەستن و ڕایەڵەکانیش بێ کۆڵەکەکان نەخشی داڕێژراویان لەسەر پانتاییەکانی کولتوور نامێنێت.

بۆنەکانی مرۆڤ و کۆمەڵگاکانی مرۆڤایەتی، بەدەر نین لەم پێکهاتە کولتووریانە. هەیانە بوونەتە پێکهاتەی کولتووری کۆی مرۆڤایەتی وەك؛ ڕۆژی ئاشتی جیهانی، و هەیانە ناوچەییە وەك؛ جەژنی نەورۆز، هەروەها هەشیانە تەنیا دەبەسترێتەوە بە تاکەکەسێکەوە وەك ڕۆژی لە دایكبوونێکی دیاریکراو! بەگشتی کۆی بۆنەکانی دونیا و ئەوانەی لە کەسێك زیاتر گرنگی پێدەدات بەسەر چوار پۆلدا دابەش دەبن: بۆنە ئایینییەکان، نیشتمانیی و نەتەوەییەکان، ئایدۆلۆجییەکان هەروەها بۆنەی ڕووداوەکان. لە چوارچێوەی لێکدانەوەی کولتووردا بۆنەکان بەهایەکی مێژووییان هەیە و دەخزێنرێنە ناو سیمبولێکەوە دواتر ئەم سیمبوڵە لەلایەك دامەزراندن (ئەسۆشیەشن) درووستدەکات لەلایەکی تر خودی دامەزراندن لە شوناسدا کۆدەکاتەوە. بەجۆرێکە کۆی بەهاکە لە سیمبوڵێکدا کۆدەکاتەوە و شوناسێکی پێ دیاریدەکات یان شوناسێکی دامەزراوی پێ بەهێز دەکات. ئێمە تا لە گەمەی شوناس نەگەین ناتوانین مامەڵەیەکی دروست لەگەڵ ئەو گەمانە بکەین کە بەم بۆنانە دەکرێت. هەرچەند لێرەدا پرسی ئێمە پرسی شوناس نییە!

گەر بەدوای سادەترین پێناسەدا بگەڕێین، بۆمان دەردەکەوێت ئامانجی هەر بۆنەیەك زیاتر دەربڕینی هەستێکە سەبارەت بە پیرۆزکردنێك، خۆشی دەربڕینێك، زیندووکردنەوەی ساتە چێژەکانی ڕووداوێك یان چەسپاندنی دیدێك لە سیمبوڵێکی دیارکراودا. کاتێك دەچینە یادێکەوە یان بۆنەیەکەوە هۆشمان پڕە بەو بابەتە و لە زۆر پرسی تر دادەبڕێین بۆ ئەو پرسەی کە یادەکەی تێدا دەکرێتەوە، ئەنجامی چەندبارەبوونەوەش بۆنەکە دەبێت بە بەشێك لە نەستی ساتەوەختیمان و بە تێکچوونی هەر بۆنەیەکی لەو جۆرەش، باری دەروونیمان گۆڕانی بەسەردا دێت. لە ڕووی دەروونییەوە هەموو ئاهەنگ و کۆبوونەوە و یادکردنەوەیەك خۆشی بەخشە، چونکە بەهۆیەوە لە دڵەڕاوکێکانی تری ژیان دوور دەکەوینەوە. ئەم خۆشی بەخشییە ئەو میکانیزمەیە کە ئایین و ئایدۆلۆجیا و بیرکردنەوە دیاریکراوەکان سوودی لێ دەبینن بۆ پێکانی بەشێك لە ئامانجەکانی خۆیان. بەتایبەت پنتێکی گەورەیە بۆ خۆبەبەشکردن لەگەڵ شوناسی ئەوان، هەروەها دەرفەتێکی زێڕینە بۆ  خاڵیکردنەوەی کۆی ئەو وزانەی لە ناخماندا کۆدەبنەوە بەرامبەر بە شتێك. ئەمەی دواییشیان ڕێگایەکی تری بەتاڵکردنەوەی بەشێکی زۆر لەو ماتەوزانەیە (پۆتێنشیاڵ) کە دەتوانێت وەرچەرخان دروست بکات، یان گۆڕانکاری لە دایك بهێنێت.

هەڵەتاوی شوناس (وهم) بەبێ جیاکاری درووست ناکرێت، هەرکاتێکیش جیاکاری درووستکرا، ئەوا بەهێز و لاواز پەیدا دەبن یان دەکرێت هێز لەدەرەوەی جیاوازەکانەوە لە پێشینەیی دروست بکات لە نێوانی ئەم جیاوازانەدا. گرفتی هەڵەتاوی شوناس لە پیرۆزکردنەکەیدایە، لە پیرۆزکردندا دەرفەتێك پەیدا دەبێت بۆ ئەوەی بەراوردێکمان بۆ درووست ببێت لە نێوان پیرۆز و ناپیرۆزدا. ئێمە ناتوانین لە بۆنەکان ڕاکەین، چونکە لە زۆر لاوە بەسەرماندا دەسەپێن، بۆنەی واهەیە بە بێ ئەوەی ئێمە سەر بەو بۆنانە بین لە منداڵییەوە لە گەڵ خوێندن و شیردا دەکرێتە نەستمانەوە و جێگیر دەبن. دەستکەوتنی قاتێك جلوبەرگی نوێ بۆنەیەکمان لە هزردا پێ سەقامگیر دەکات! لەم ڕێگایانەوە بۆنەکان بەگەڕ دەخرێن و ئاراستە دەکرێن. دەتوانین چەند نمونەیەك بکەینە پرسیار:

* بۆنەکان بەهایان پێدەبەخشرێت بۆ ئەوەی پیرۆز ڕابگیرێن! بۆ نمونە یادی ٨ ی مارس، ١ ی ئایار ...تاد. هیچ کام لەم پرسانە ناکرێت لە بۆنەیەکدا کۆتاییان بێت، بۆیە پرسیار دەکەین ئایا ئەگەر ٨ ی ئازار نەبێت ئیدی پرسی جیاکاری ڕەگەز پرسێك نییە؟ لێرەدا ئەم یادانە دەبنە سەرچاوەی ڕق و کینە بۆ هەندێك و بۆ ئەوانی تر دەبنە ڕۆژی شادی. گەر لە بەرگی ستەمکاردا بیر بکەینەوە دەکرێت سوود لەم ڕق و شادییە ببینین.

* بۆنەکان لە پنتێکی دیاریکراودا کورت دەکرێنەوە! بۆ نمونە ٢١ی ئازار دەکەینە جەژنی کوردان، ئەم نەورۆزە هی سەرکەوتنە، ئەم نەورۆزە ڕۆژی مەزنی کوردانە، هەیە دەڵێت جەژنی بەهارە و زۆر نەتەوە هەن بە بیانووی جیا جیا بە هی خۆیانی دەزانن. پرسیار دەکەین، ئایا چەوساندنەوەی گەلێك لە سەرخستنی ڕۆژێکدا کورت دەکرێتەوە؟ ئەکرێت هەموو ڕۆژێك و هەموو ڕۆژەکان بۆ هەموو نەتەوە و گەلانی دونیا بێت؟ ئەگەر پرسی جیاکاری نەبێت، دەرفەتێك بۆ پیرۆزی درووست نابێت. لێرەڕا کێشەیەکی تر پەیدا دەبێت یادی نەورۆز دەبێتە سەرچاوەی ڕق بۆ هەندێك، بۆ هەندێكیش شادی. ئەم جیاکارییەیە کە گرفت دروستدەکات، بۆیە دەشێت بۆنەکان هەبن، بەڵام ئەوانەی تێیدا جیاکاری زەق دەکەنەوە ئەوانەن کە سوود لەم دەرفەتانە دەبەن بۆ ستەمکاری.

* بۆنەکان دەکرێنە کەرەستەیەك بۆ بەرەنگاری! بۆ نمونە ٢٥ ی نۆڤەمبەر دەکرێتە ڕۆژی بەرەنگاری توندوتیژی، یان ١٠ ی دیسامبەر دەکرێتە ڕۆژی بەرەنگاری بۆ پێشێلکاری مافەکانی مرۆڤ. ئایا ڕۆژەکانی تر چی؟ پرسیار؛ هەندێك دەڵێن گوایە لەم ڕۆژانەدا بەرهەمی ساڵێك لە خەبات کۆدەکەینەوە و دەیانچنینەوە، بەڵام ئایا دەکرێت بوەستین بە درێژایی ساڵێك بۆ چنینەوەی دەستکەوت یان نمایشی دەستکەوتی ڕووداوەکان لە چنگی چەند خەڵاتکراوێکدا کۆدەکەینەوە؟

* بۆنەکان دەکرێنە کەرەستەیەك بۆ پیرۆزکردن و پیشاندانی دڵسۆزی! ١٤ فێبریوار (ڕۆژی خۆشەویستی)، و چەندین بەروار بۆ ڕۆژی باوك و دایك و هاوڕەگەزباز و منداڵ و ....تاد. پرسیار ئایا ئەمە چ گاڵتەجاڕییەکە، تەنیا ڕۆژێك شتیكی تێدا ئاڵ و واڵا بکەین؟ ئەی مەگەر ڕۆژەکانی تر بۆ خۆشەویستی و منداڵ نابن؟ ئەی بۆ هەموو ساتێك بۆ ئەو پرسە جوانانە نەبن؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە بەشێکی بە کولتوور بوونی دیاردەکانە، بەشێکی تری بۆ ئەو قازانج و دەستکەوتانە دەمێنێتەوە کە هێزە بزوێنەرەکانی مێژووی مرۆڤایەتی هەڵیان دەسووڕێنن.

زۆری تر هەن لەم جۆرە لەسەر بۆنەکان بپرسینەوە، بەڵام لێرەدا دەوەستین و لەسەر مێژووی هەندێ لەو بۆنانە هەڵوێستە دەکەین! چین ئەو ڕۆژانەی کراونەتە بۆنە؟ کێن ئەوانەی بڕیاریان داوە ئەو ڕۆژانە بۆنە بن؟ ئایا دیاردە و ڕووداوی لەوانە گرنگتر نەبوون لە مێژوودا وا نەکراونەتە بۆنە؟ ئەی ئەگەر ڕووداوێکی گرنگتر هەبوو بۆ ناکرێت وادەی هەمان بۆنە بگۆڕین؟ ئەمانە هەر پرسیاری سەرزارەکی و سادە نین، بەڵکو وەڵامدانەوەیان چەند پرسێکمان بۆ دەخەنە ڕوو. هەندێك لەوانە بە نمونە وەردەگرین:

* یەکی ئایار، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕۆژەی لە ساڵی ١٨٨٦ کە پتر لە دووسەدهەزار کرێکار بۆ ماوەی ٨ کاتژمێر و زیاتر مانیان لە کارکردن گرت و تێیدا داوای مافی خۆیانیان کرد لە وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا! ئایا کرێکار هەر لەم ڕۆژەدا مانیان گرتوە؟ ئایا ژمارەی زۆری کرێکاران لە ساتێکدا ئاماژەیە بۆ بەسترانەوەی مێژوویی هەموو بۆنەکانی کرێکاران؟ ئایا ناکرێت هەموو ڕۆژێك ڕۆژی کرێکار بێت و مافەکانی تێدا گرنگ بن؟ ئایا مانەوەی ئەم ڕۆژە ئەوە ناسەلمێنێت کە هێشتا کرێکار بەهەمان شێوەی ١٨٨٦ دەچەوسێنرێتەوە؟ ئەی ئەگەر وایە ناکرێت هەموو ڕۆژێك بکەینە ڕۆژی کۆکردنەوەی خەباتی کرێکاری و تیایدا ئەرك و بەرپرسیارێتی هەڵگرین؟...تاد و کۆمەڵێك پرسیاری زۆری تر. بێگومان، ئەم جۆرە یادکردنەوانە گۆڕانکاری بنەڕەتی دەگۆڕن بە گۆڕانی سیمبوڵێ داهاتوو لە ڕووداوێکی مێژوویی تێپەڕیودا کورت دەکەنەوە. زۆر شتی تر هەیە دەکرێت لەسەریان بوەستین.

* ١٤ ی فێبریوار، ڕۆژی ڤالانتاین یان ڕۆژی خۆشەویستی! ئایا ڕووداوەکانی دەوروبەری قەشەیەك کە پێش ٢٠ سەدەیەك ڕوویداوە شایستەی ئەوەیە بکرێتە ڕۆژی خۆشەویستی بۆ ئەمڕۆ؟ ئەی ئەوە هەموو چیرۆکە جوان و گیانبازانەی مێژووی مرۆڤایەتی کە لە خۆشەویستیدا خەرجی کردوون؟ ئایا بەس لەبەر ئەوەی قەشەیەکە و سەربە ئایینێکی جیاوازە؟ ئایا کەسی تر هەیە سوود لەم بۆنەیە ببینێت؟ ئەم پرسیارانە ئەشێ هەڵوێستەمان پێ بکەن! ئەگەر نا ئەو بۆنانە هیچ مانایەکیان نامێنێت لە دوور مەودادا، کە ئەمڕۆ زۆربەیان بە شێوەی ڕۆتینێکی بەکاربراو بەڕێوە دەچن.

* بڕوانە ڕۆژی تیرۆرکردنی تچێ گێڤارا، ٩ی ئۆکتۆبەری ١٩٦٧. لەم ڕۆژەدا بە هەزاران تیشێرت و قەڵەم و کاسکێت دەفرۆشرێت کە ناوی ئەم قارەمانە و وێنەکانی لەسەرن. تچێ گێڤارا هەموو ژیانی بۆ خەباتی یەکسانیخوازی و بۆ وەستانەوە بەرامبەر بە سیستەمی سەرمایەداری تەرخانکرد. ڕێبازێکی بوێرانەی نمونەیی گرتەبەر لە کاری شۆڕشگێڕانەدا و میتۆد و سیستەمی خۆی هەبوو بۆ کارکردن و سەرخستنی شۆڕش. گرنگ نییە چەند ئاڵۆز و تەواو بوو یان سادە و ناتەواو، گرنگ ئەوەیە گیانێکی نوێی بونیادنا بۆ خەباتی شۆڕشگێڕانە دژی ستەمکاری. ئەشێ ئەو میتۆدی خەباتەی ئەو ئەمڕۆ کار نەکات، بەڵام هێشتا دەبینین، ئەوەندەی کۆمپانیا کانی ستەمکاری سوود لە فرۆشتنی وێنەکانی ئەو دەبینن، ستەم لێکراوان بە چارەکی ئەوەش سوود لە میتۆد و ئازایەتییەکانی ئەو نابینن بۆ پیاچوونەوە و داهێنانی میتۆدی پێویست لەسەردەمی خۆیاندا. لێرەوەیە هەموو مێژوو لە ئەزموونی شکستی مەرگدا کۆتایی پێدەهێنرێت کاتێك تچێ گیڤارا دەکرێتە ئەو سیمبوڵەی ستەمکاری قازانجی پێ دەچنێتەوە.  ئێتر جێی ئەوەیە بپرسین ئایا ڕاستییەکان دەکرێنە سیمبوڵ بۆ ئەوەی لە ڕاستییەوە بگوێزرێنەوە بۆ ناو هەڵەتاو (وهم)؟ ئایا ڕاستییەکان تەنیا دەکرێت لە بازاڕدا سوودیان لێ ببینین نەك لە بەها سیاسییەکانیاندا؟

بەهەمان شێوە بۆنەکانی تریش گەر لێیان وردبینەوە لە پرسێکی واقعی و گرنگەوە کراونەتە بەردەبازێك بۆ پەڕینەوە بەسەر ئەو واقعانەدا بۆ ناو دونیای خەیاڵ. ئەم پرۆسانە بە زۆر توونێلی تاریکدا تێدەپەڕن لە نێوی ئەو توونێلانەدا سێ دانەیان باس دەکەین زۆر بە کورتی:

توونێلی سیاسەت: بەشێکی زۆر لە بۆنە و یادەکان بە پرسی سیاسی دیاریکراو بەگەڕ دەخرێن و ئامانج لێیان بەستنەوەی پرسێکە بە پرۆسەیەکی ستەمکارانەوە. بۆنمونە؛ کورتکردنەوەی بەرەنگاری توندوتیژی لە ڕۆژێکدا و گوێ خەواندن لە هەموو توندوتیژییەکانی تر بە درێژایی ساڵ. پێشێلکردنی مافەکانی ڕەگەزێکی دیاریکراو لە ڕووی ئابووری و سیاسیی و کۆمەڵایەتییەوە، بەڵام پێ بەخشینی ڕۆژێکی سیمبوڵی تا ئەو هەوڵە نەزۆکانەی تێدا پیرۆز بکەن کە لە ساڵەکەد خۆیان هەڵیان بژاردوون. ئەم پرۆسە سیاسییە بە شێوەیەکی ورد و ژیرانە بەڕێ دەکرێت. ئەشێ بە درێژایی ساڵێکی دیاریکراو چەندین چالاکی شۆڕشگێڕانەی چینە بندەستەکان ڕووبدات، هەر لە مانگرتن و ڕێگری لە پێشێلکاری و سەرکەوتن بەسەر دوژمنە ستەمکارەکاندا، بەڵام دەبینین لە بۆنەی یەکی ئایاردا چەند چالاکییەکی سیمبوڵی گرنگیان پێ دەدرێت و کۆی ئەوانەی تر فەرامۆش دەکرێت.

توونێلی داگیرکاری: تا ئێستاش بەشێکی زۆری جیهان لە دۆخی داگیرکاریدا دەژی، داگیرکاری ڕاستەوخۆ وەك ئەوەی لە کوردستاندا دەگوزەرێت یان وەك ئەوەی لە وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکادا دەگوزەرێت بەرامبەر بە دانیشتوانی بنەڕەتی کیشوەرەکە، یان وەك ئەو دۆخەی سامییەکانی باکوور و فلامینگەکانی بەلجیکا تێیدا دەژین، هەشە داگیرکارییەکی ناڕاستەوخۆیە لە ڕێگای بازاڕ و کاڵا و مۆنۆپۆلکردنەوە بەڕێوە دەچێت وەك کۆمپانیاکانی دەرمان دروستکردن و ڕۆنی سەیارە و چەندین پرسی تر. دەبینین ئەم داگیرکارییانە زۆربەیان بەهۆی چەند بۆنەیەکەوە کە ناونراون مافە کولتوورییەکان پەردەپۆش و خەفە دەکرێن، ئامانجی سەرەکیش بەردەوامی داگیرکارییەکانە و پێبەخشینی پەراوێزێکە بۆ ڕەواندنەوە و لە پاڵیدا بەردەوامی داگیرکارییەکان.

توونێلی بازاڕ: لە هەموو توونێلەکانی تر قووڵتر و پڕ کێشە ترە. توونێلی بازاڕ سێ پرسی سەرەکی دەوێت کە بەردەوام بن: جیاکاری، بوونی شوناسی جیاواز، هەروەها کاڵای بەکاربراو. زۆر لەسەر ئەم پرسە ناڕۆین بەڵکو دەتوانین لە نمونەیەکدا کورتی بکەینەوە! لە ڕۆژێکی وەك ڕۆژی خۆشەویستیدا بڕی ئەو گوڵەی لە بازاڕەکاندا دەفرۆشرێت یان ئەو دیارییانەی دەفرۆشرێت لە خودی بۆنەکە گرنگترە. لە کاتێکدا ئەمانە بۆخۆیان بازاڕی درووستکراون نەك بازاڕی پێویستی، لە خۆیاندا بۆ مەسرەفگەرایی داتاشراون، نەك بۆ دروستکردنی کار بۆ خەڵك. ژیان لە کارکردن فراوانترە و کارکردن بەشێکی چکۆلەیە لە کۆی ژیان، بەتایبەت لەگەڵ پێشکەوتنی تەکنۆلۆجیدا دەبێت ئەم پانتاییە چکۆلەتر و چکۆلەتر ببێتەوە. بەڵام لەگەڵ دونیای خاوەندارێتی و سەرمایەدا ئەم پانتاییە هەمیشە زەبەلاح دەکرێت و ئامانج لێی تەنیا کۆنترۆڵکردنی هێزە بەرهەمهێنەکانە و هیچی تر.

بەگشتی بۆنەکان ناکرێت لەچەند سات و ڕۆژێکدا کورت بکەینەوە، کۆی ئەوانە لە قاڵبدانی مێژوو زیاتری لێ ناکەوێتەوە. ئەکرێت هەموو ڕۆژێك ڕۆژی کرێکار و ژن و مرۆڤ و منداڵ و هەموو گەل و نەتەوە و ڕەگەز و ئایینە جیاوازەکان بێت. خۆ دانە دەست توندڕەوی لە بۆنەکاندا یان گەورەکردنیان چ لە ڕێگای دژ وەستانەوەیان یان لە ڕێگای پیرۆزکردنیانەوە بێت ڕێگا بۆ سێ دیاردەی مەترسیدار خۆش دەکات، ئەوانیش:

کوشتنی بزاڤەکانە لە ڕێگای لە قاڵبدانیانەوە لە بۆنەیەکدا. ناکرێت خەباتی گەلێكی داگیرکراو، ڕەگەزێکی بە درێژایی مێژوو چەوساوە یان ناڕەواییەك ببەستینەوە بە چەند سەعاتێك لە ئاهەنگەوە.

کوشتنی ئابووری تاکە لە ڕێگای خەرجی بێ بەهاو بێ بنەماوە. ئەگەر تەنیا لە بەکارهێنانی بێهودەی ڕۆژانی لە دیکبوون بڕوانین دەبینین چ خەرجیکردنێك دەبێتە گرفتی گەورە بۆ بەکارهێنانی بێهودە، کە لەکورتماوەدا خۆشی و ئاسوودەییەکانیان لە ڕێگای دووبارەبوونەوە و قاڵب وەرگتنەوە لە بەین دەچن.

کوشتنی ماتەوزەکانە لە ڕێگای بەتاڵکردنەوەی سیاسییەوە. کۆکردنەوەی خەبات و چالاکییەکان بۆ پرسێکی دیاریکراو ستەمکار ئامادە دەکات کە لەو ڕۆژەدا خۆی تەرخان بکات بۆ پرسێکی دیاریکراو، بەڵام ڕۆژانی تر ئازاد بێت بۆ پەراوەی کردەوە ستەمکارانەکانی خۆی. بۆیە ئەو بەلایەوە پەسەندە ئەو وادە و ڕۆژانە لە چوارچێوەی یاسادا یاد بکرێنەوە و ببنە دەرچەیەك بۆ بەتاڵبوونەوەی وزە کۆکراوەکان، دواجار لە قاڵبی پیرۆزکردنیشدا دەیانفرۆشێت.

لە کۆتاییدا هەموومان بۆنەکان یاد دەکەینەوە، بەڵام لە کوێدا؟ و چۆن؟ و ئەکرێت چ گۆڕانکارییەکیان تێدا بکەین؟ ئایا بەردەوام بین تەنیا لەو ڕۆژانەدا یان بزاڤە چالاك و بوێرەکان دەتوانن هەموو ڕۆژێكی سەرکەوتن و پڕ دەستکەوت بکەنە بۆنەیەکی تر؟