هەرجارەی باسێك ژمارە ــ ٣٢

تەڕاویلکەی شادییەکانی جەنگێکی ناکۆتا!

مەخابن تا ئێستا و سەرباری پێشکەوتنێکی گەورەی تەکنیکیش مرۆڤ لە جەنگێکی بەردەوامدا دەژی، جەنگێکی نابەرابەر کە تێیدا زۆرینەی دانیشتوانی ئەم گۆیە شینە خوێن و وزە و توانایان دمژرێت. جەنگێکە لە سەرەتاکانی ژیانەوە مرۆڤ بۆخۆی دروستی کردووە و هەر بۆخۆشی درێژەی پێدەدات. ئەو جەنگە جەنگی ئاگایی و هۆشیارییە ترسناکەکانە. جەنگی خۆ بە خۆ دوژمن بوون و لە هەڵەتەودا ژیانە (وەهم). جەنگێکە بەردەوام، لەکاتی ئاشتی و سەقامگیرییدا زیاترمان لێ دەکوژێت وەك لەکاتی کوشتارەکانیدا. دواجار هەموو ماوە نا ماوەیەك بە چەشنێك خۆی نوێ دەکاتەوە ئێمە وای دەبینین ئەوە ژیانێكی نوێیە و هیوایەکی نوێی لەسەر هەڵدەچنین و لە زیندە خەونێکی ئێجگار خۆشدا پیوەی دەتریقێینەوە و بە هەموومان خزمەتی دەکەین، بانگەشەی بۆ دەکەین و لەمەرگی خۆماندا شادانە ئاوازەکانی دەڵێین و دەڵێینەوە.

هەر کەسێك دەژی، ئاسوودەیی و بێزاری خۆی هەیە. هەرکامیان زۆر بوو بە گشتی بەو ڕەوتەوە ژیان بەڕێدەکات. بۆیە هەن بەختیارن لە ژیاندا و هەن بەدبەخت. بەپێی مێژوو ژمارەی ئەوانەی مردوون گەلێك زیاترن لەوانەی دەژین و ئەوانەی داهاتووش لە دایك دەبن بەردەوام زیاتر بوون لەوانەی لە چرکە ساتێکدا ژیاون، لەم نێوانەدا ئەوانەش کە لە بەختیاریدا ژیانیان بەڕێ کردوە هەمیشە کەمترین بوون، بەتایبەت ئەوانە بوون کە ستێرنی (سوکانی) بەردەوامی ئەم جەنگەیان لە دەستا بووە و هەیانبووە نا خود ئاگا جەنگەکەیان بەڕێوە بردووە.

لە ڕووی بایۆلۆجی و سیستەمی بەڕێکراوەوە، هەر کەسێك ڕۆژانە و بە درێژایی تەمەن لە مەراقی بەڕێکردنی پێویستییەکانی خۆیدا گەمەیەکی بەردەوام دەکات. گەمەیەك ناونراوە ئیش و کارەکانی ژیانی ڕۆژانە. مرۆڤ بەبێ ئەو گەمەیە سەری لێ تێکدەچێت و هەموو کیمیا و فیزیای ژیانی لێدەگۆڕێت، ناچار بە دوای گەمەیەکی تردا دەگەڕێت تا هاوکێشەکانی بوونی خۆی تێدا ڕێکبخاتەوە. ئەم بوونەوەرە (ڕیتشارد داوکینز) وتەنی: "جگە لە حەماڵییەك بۆ گواستنەوەی خەسڵەتە بۆماوەییەکانی مێژووی باو و باپیرانی هیچی تری نەکردوە"، ئەو زۆر بە دەگمەنانەی ناودەنرێن داهێنەر و نەمرانە و سەرسوڕهێنەرانە باسیان دەکەین جگە لە گۆڕانکارییەکی کەم، شتێکی ئەوتۆ پێشکەش بە ڕەوتی ئەو جەنگە ناکەن، ئەوانە ناتوانن کۆتایی بەو جەنگە بهێنن، بەتایبەتیش زۆربەیان خۆیان داهێنەر و دووبارەکەرەوەی جەنگەکەن لە میژوودا، ئەشێ قاڵبێکی جیاوازتری پێ ببەخشن.

لەوردەکارییەکاندا بگەڕێین دەبینین ژیانی هەر تاکەکەسێك جیاوازە لە تاکێکی تر، بەڵام چ جیاوازییەك؟ جیاوازییەك هیچ نرخێکی ئەوتۆی نییە! لە جیاوازی ژیانی شێلم فرۆشێك و جگەرچییەك دەچێت، لە جیاوازی ڕۆژەکانی دکتۆرێك و سەرتاشێك دەچێت، لە جیاوازی لە دایکبوونی هەژار و دەوڵەمەندێك دەچێت ...تا دەگاتە شێوەی مردن و ئەوەی پێی دەڵێین کۆتایی. نا کۆتایی نایەت، ئەو خەسڵەتانە دەگوێزینەوە بۆ مناڵەکانمان، بەریدی ئەو غاردانە دەدەینە دەست نەوەیەك هەمیشە پێی دەڵێین نەوەیەکی نوێ، داهاتوویەکی گەشتر. لە ئاوەڕۆکەی ئەم مێژووەدا تاك و تەرا خەڵکێك بۆ ماوەیەك ناویان لەسەر زاری ئەوانەی دوای خۆیان دەمێنێتەوە کە هێشتا لە دایك نەبوون، ئەمەشمان ناوناوە نەمری لە کۆی ژیانێکی مردوودا. هەوڵدان بۆ ئەم نەمرییانە، تێکۆشان بۆ ئەم جیاوازییە ورد و چکۆلە چکۆلانە، داینەمۆی بەگەڕخستنەوەی ئەو جەنگە بەردەوامەن.   

ئیدی کەسێك دێت و گەمەی خۆی دەکات، ئەو گەمەیەی لە ئیشێکی ڕۆژانەوە چێژی لێ دەبینێت گەورەترە لە ژیان لە ناو گەمەکانی هەموودا. گەمەکانی ژیانی هەموان گەورەن نایان بینین، ئەو گەمانەن هەموو چواردەوری ئێمەیان تەنییوە. گەمە گشتییەکان پڕن لە سەرئێشە و پڕن لە ئازار، بەتایبەت گەمە گشتییەکان خواروخێچی تێکڕای گەمە تاکەکەسییەکانیان تێدا کۆدەبێتەوە. گەشەی ناڕێکی ئیشی تاکەکەس ناچارمان دەکات ئیشی بە کۆمەڵ بکەین، ئەمە بۆخۆی دەمانباتە ناو ئەو ڕێکخستن و کارە پێکەوەییەی پێی دەڵێین سیستەم. بەڵام لە خۆمان نەپرسیوە کۆی کاری تاکەکەس لە کوێدا بەردەوامە! ئەی مەگەر ئەویش لە سیستەمدا بەردەوام نییە؟! بێگومان ئەم ناڕێکییە بەردەوام لە سیستەمی گشتییەوە دەبێتە فەزای سیستەمی ژیانی تاك، بە پێچەوانەوە لەولاشەوە جارێکی تر هەر خودی ژیانی تاك و ناڕێکییەکانی سیستەمی تاكە دەگەڕێتەوە ناو سیستەمە گشتییەکە و گرفتی گشتیمان بۆ درووست دەکات، ئەوەش ئەو جەنگە بەردەوامەیە.

چۆنە وا ئێمە لەم جەنگەدا دەژین و کۆڵێك پێی شادمانین! کەسێك دڵی خۆشە لە ژیان سەرکەوتوە خوێندنی تەواوکردوە و دەژی و کاری هەیە و ڕۆژانە سەرمەستی هەموو ئەو وزە سووتاندنەیە کە لەسەری پرۆگرام کراوە، بەیانی زوو ڕوو لە کار دەکاتەوە شەتەك و ماندوو دێتەوە ئەوەی کاری بۆ کردوە بەشێکی زۆر کەمی لێ دەخوات و بۆ بەیانی هەمان خولاو بەردەوام دەبێتەوە. دەبا سەیری ژیانیش بکەین لە ڕوویەکی ترەوە، با بزانین ئەو تاکە کەسە دەگاتە ئەوپەڕی بەختیارییەکانی گەر بتوانێت هەمان خولاو بۆ منداڵەکانی و نەوەکانی دابین بکات! سەرئەنجام دەبینین لەو شادییە هەڵەتاوەدا دەڵێت بەڵێ! بەڵام لەخەمی بەردەوامی خۆیدایە لە ژیانی گشتیدا و لە چوار چێوەی بە کۆمەڵ بوونێكدا چێژ لە مردنەکانی ئەو جەنگە دەبینێت. ئەم مرۆڤە بهاویژینە ناو سروشتەوە و لەو خەمە گشتیانە دایبڕین ناتوانێت بژی، وەك ئەو بەندکراوەی لێ دێت دوای چل ساڵ لە زیندانی کردن، کاتێك ئازادکرا دەیویست بگەڕێتەوە بۆ ناو زیندانەکەی، چونکە ئیدی لە دەرەوەی زیندان شوێنێك نەمابوو بە ئەندێشە و چێژ بینینەکانی ئەو ئاشنا بێت. یاخی بوون لە باو وزەیەکی لە ڕادە بەدەر لە ئاگایی دەوێت.

مرۆڤ کاتێك بە تەنیا بژی، دەتوانێت هەر بۆخۆی ژوورێك، کۆخەڵیتێك، دەوارێك چاك بکات. هەرکات بیریکردەوە دەیەوێت لەگەڵ کۆمەڵێکدا بژی، خانووی دەوێت و باڵەخانەی پێویستە. هەرکات بیریکردەوە دەیەوێت لە باڵەخانەیەکدا بژی، خەڵکی تری پێویستە لەگەڵیا بن، هەر نەبێت بۆ دروستکردنی باڵەخانەکەی. ئەو خۆی دەتوانێت دەوارەکەی خۆی هەڵبدات بێ هاوکاری کەس، بەڵام بە تەنیا باڵەخانەیەکی بۆ درووست ناکرێت. لەم خاڵەوە هەم باڵەخانە خەڵکی زیاتری پێویستە و هەم خەڵکی زیاتریش باڵەخانەیەکیان دەوێت تێیدا بژین. ئالێرەوەیە دەیزانین کە ئیشی بە کۆمەڵ لە مەترسی بە کۆمەڵەوە پەیدا دەبێت. ئیشی بە کۆمەڵ بە بێ ڕێکخستن و هاریکاری یەکتر ڕوونادات. ئەی ڕێکخستن و هاریکاری بە بێ بەها و پێوانە و ڕێکەوتنێك دەکرێت! بێگومان (نەخێر)، ئەوە ئیتر سەرەتای هەڵگیرسانی جەنگە سەرەتای پێویستی لە دایك بوونی چیرۆکێکە هەموومان پێکەوە هەستی پێ بکەین، لەگەڵی بژین، خۆمانی تێدا ببینینەوە. ئەو چیرۆکە چیرۆکی جەنگێکی بەردەوامە لە گەڵ کات و وزە و ویست و ئاگایی و تێگەیشتنەکانمان، ئەشێ پاترۆن و مۆدێل و شێوەی جیاجیای هەبێت، بەڵام هەمان شتە.

لە جەنگدا فەرماندار بیت یان جەنگاوەر، کوژراو بیت یان بکوژ، سەرکەوتوو بیت یان دۆڕاو، دەرگاوانی دیلەکان بیت یان دیلی ناو دەرگاکان... لە هەموو بارەکاندا دەبیتە کۆیلەی یاساکانی ئەو جەنگە. ڕابەری ئەو جەنگانە کە خودی جەنگەکە بەڕێوە دەبەن ناتوانن لە یاساکانی لا بدەن، چونکە ئەشێ جەنگەکە لە دەست بدەن. ئێمە لامان وایە لە دۆڕاندنی جەنگەکە دەترسین، کەچی لە خۆیدا لە تەواو بوونی جەنگەکە دەترسین. ئەمەیە کێشەی ئێمە لەگەڵ هاتنە دەرەوە لەناو ئەم خولاوەدا. لەبەر باری شانماندا لە دەستدانی جەنگەکە لە دۆڕاندنەکەی گرانترە! جەنگ بوەتە بەشێکی گەورە لە سیستەمی ئێمە بۆ ژیان، ناویشمان ناوە گەمە، ئیش، سەرقاڵی ...تاد. ئەوانەمان کە لەم جەنگەدا بەشدارین، تازە کۆیلەی سیستەمەکەین، سیستەمی جەنگە پڕ لە شادییەکە.

زۆرجار دێین دەمانەوێت لەم سیستەمە هەڵبێین دەمانەوێت یاخی ببین و بچینە دەرەوە، نەك لەبەر ئەوەی سیستەممان ناوێت، نا تەنانەت لە زۆر باردا ئەنارشیستەکانیش ناچارن مل بە سیستەمەکەی خۆیان بدەن. ئێمە دەمانەوێت لە سیستەم ڕاکەین چونکە لەگەڵ ئەو سیستەمەی بەرقەرارە تاقەتمان نییە، بۆیە دێین و سەرلەنوێ سیستەمێکی تر دادەڕێژینەوە لە دەستکردی وەستاباشییەکی تر. بەڵام ئەمەش هەمان کار دەکات و جیاوازییەکەی پەیوەندی بە شێوەی ڕێکخستنی جەنگە نوێکراوەکەوە هەیە. بۆیە دەبینین کاتێك سیستەمێکی سیاسی دەگۆڕێت بە سیستەمێکی تر پاش ماوەیەك خەڵك بێزارە و ئارەزووناکات لەو سیستەمەدا بژی و هەوڵی گۆڕینی دەداتەوە. مرۆڤ ئەگەر بە تێکڕایی جیاواز و سەرلەبەر بە جیاوازی بیر لە دونیایەکی تر نەکاتەوە، ئەوا لە هەڵەتاوێکی گەورەدا دەژی کاتێك وا دەزانێت ئەو لە دۆخی شۆڕشێکدایە دژ بەوەی دەگوزەرێت. با بیر بکەینەوە بۆچی پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس و لەگۆڕنانی سەدام حوسەین، چەندەها سەدام حوسەین هەڵتۆقین، چەندەها دامەزراوەی وەك ئەو بە بچووکی دامەزرانەوە؟ پرسەکە پرسی هاوشێوەییە! ئەی بێگومان هەموویان لە یەك پەروەردە و ژیربێژی حوکمڕانی و ژیانەوە هاتوون، ئەی ئەگەر لە یەك نەکەن ئەوا هەموو سروشت هەڵە دەردەچێت. گەر دەمانەوێت هەڵە نەکەین، ئەوا کاتێك ئەوە ڕوو دەدات کە کۆی یاساکانی سروشتە دیاریکراوەکە بگۆڕێن. کاتێك ڕوودەدات ئەوانەی دەیانەوێت سیستەم بگۆڕن تەواو جیاواز بیر بکەنەوە، دونیایەکی تەواو جیاوازتر ببینن لەوەی کە تا ئێستا هەبووە.

ئێمە بەردەوام لە چێژ و شادییەکانی ئەم جەنگەدا دەژین، ئەو جەنگەی بەرهەم و ئاکامی ئاگایی و هۆشیارییە مەترسیدارەکانە. هەموو پێکهاتە گشتییەکان: خێزان، تیمی فوتباڵەکەت، حیزبەکەت، شارەکەت، بانکەکەت، خوێندنگە و پەیمانگا و دایەنگا و زانکۆکەت لە قاڵبت دەدەن تا باشترین جەنگاوەری ئەم جەنگانە بیت. بەجۆرێك ئاگاییت ڕامدەکەن کە تۆ خۆت لە بەرەیەك لە کونجێکی هەموو ئەو ڕێکەوتانەدا ساخ بکەیتەوە کە ئەوان بۆیان درووستکردوویت. (ئەوان) ئەوانەن کە چیرۆکەکانی ئەم جەنگەیان نووسیوەتەوە، ئێمەش ئەوانەین کە نمایشی چیرۆکەکان دەکەین.

بە ئاگایی و هۆشیاری ترسناك لەڕێگای سیستەمەوە بە جوانترین شێوە بەسەرماندا دەسەپێت. ئێمە هەتا لە ناو سیستەمدا بتوێینەوە زیاتر دەمرین، دەمرین وەك بوونێك کە ئەندازەیەکی لە ڕادەبەدەر توانا و وزەی هەیە. ئاگایی شێوگی تێگەیشتنی هەر تاکەکەسێك دەردەخات. کە چۆن بەرخورد لەگەڵ ژیان دەکات. سیستەمەکان تێگەیشتن بۆ تاك ناهێڵنەوە و کۆی تاکەکان دەکەن بە یەك تێگەیشتن تا بتوانن پێکەوە باڵەخانەکە درووست بکەن، ئیدی سیستەم لێناگەڕێت تاك خەون و خەیاڵی کۆخەڵیتەکەی خۆی بەو جۆرە دارێژێتەوە کە دەیەوێت، سیستەم ڕێگەنادات هەر یەکە هۆدەی ناو باڵەخانە گشتییەکە بە ڕێگەی خۆی بڕازێنێتەوە لە سنوورێکی کەمدا نەبێت. جارێکی تر پرسی زۆری دانیشتوان ئەم قەیرانەمان بەسەردا چڕ دەکاتەوە. هەرگیز لات وا نەبێت کۆمەڵگا زەبەلاحەکان بە هەمان شێوەی کۆمەڵگا چکۆلەکان بەڕێوە دەچن و دەتوانن خۆشبەختی فەراهەم بکەن.

خودی ئاگایی و هۆشیاری، ڕیتمێکی دیاریکراوی نییە، لەلای ئێمە داعشییەك بێ ئاگایە لە ژیان لە لای ئەویش نا داعشییەك لە ماڵوێرانیدا دەژی. لەلای جوولەکەیەك کارکردن بۆ بەدەستهێنانی پیرۆزییەکان لە هەموو بیرکردنەوەیەك باشترە، بەڵام لەلای پێشکەوتووترین پێشکەوتنخواز مرۆڤ هەر جارێك دەژی و ئەویش دەبێت بە خۆشی بەسەر بەرێت نەك بە کارکردنێك لە پێناوی هیچدا..تاد زۆری تر لەم ناتەباییانە دەبینین و بە وردی لێی بڕوانین نازانین کامەیان دۆخی تێگەیشتن و ئاگایی و هۆشیارین و کامەیان دۆخی بێ ئاگایی یان پێچەوانەکان. خودی هۆشیاریی وابەستەیە بەوەوە کە چەند لە چواردەورمان بە ئاگاین! ئەی بە ئاگایی وابەستەی تێگەیشتنی ئێمە نییە؟ کەواتە ئێمە چۆن لە شتەکان دەگەین، ئەوە دیاریدەکات کە هۆشیاریمان لە چ ئاستێکدایە و سەر بەکام ئاراستەیە. زۆرجار دەبیستین دەڵێت بۆ ڕزگار بوون و گەیشتن بە ئاسوودەیی، پێویستیمان بە خەباتێك هەیە خەڵك تێیدا هەموو هۆشیار بن. بەڵام ئایا دەپرسین بە چی هۆشیار بن؟ هۆشیار بوون وابەستەیە بەوەی ئێمە چۆن دەمانەوێت ژیان ببینین. وابەستەیە بە ئاگایی و دواتر ئەویش بە تێگەیشتنمانەوە بۆ دراوەکان.

ئەی تێگەیشتن؟ تێگەیشتن بەرهەمی زانیاری کۆرکراوەیە! زانیارییەکان لە ڕێگای واقع و ئەزموون و فێربوونەوە لە مێشکماندا کەڵەکە دەبن و تێگەیشتنمان بۆ درووست دەکەن. هەرکەس، هەر سیستەمێك، هەر دامەزراوەیەك توانی کۆنترۆڵی جۆری زانیارییەکانی مێشکمان بکات بەرەو ئەو تێگەیشتنە لێمان دەخوڕێت کە خۆی دەیخوازێت. ئەگەر هەموو کەناڵەکان بڵێن مەسعود بارزانی ڕابەری یەکەمی درووستکردنی دەوڵەتی کوردستانە، ئیدی ئەو ئەفسانەیە دەبێتە حاکمی هۆشیاریی ئێمە! ئەم تەنزە تەنیا بۆ تێگەیشتنە. ئەو ڕابەرەی ئێمە لامان وایە فریاد ڕەس و تاکە بزوێنەری مێژووی ئێمەیە ئیدی ئەو ئەفسانەیە دەخولقێنێت کە ئێمە هەموو ژیانمان بەوەوە دەبەستینەوە. بەهەمان شێوەش سیستەم کاری خۆی دەکات. سێ قەوارە و ژینگەی جیاواز و کاریگەریی جیاواز کار لەسەر زانیارییەکانمان دەکەن، گەر کۆنترۆڵیان بکەین هەر کەس دەبێتە خاوەنی خۆی، ئەگەر نا دەبێت جەنگاوەرێکی ئەو جەنگەی پڕە لە هەڵەتاوی شادی. ئەو سێ قەوارەیە ئەمانەن:

١. واقع؛ کە چۆن بەر ئەم واقعە دەکەوین و چۆن زانیاری خۆمانی لێ کۆدەکەینەوە! بۆ نمونە کاتێك شاشەی کۆمپیوتەر و مۆبایلەکان دەبنە بەشێكی گەورەی ئەو واقعەی ئێمە ئیدی ئەوان دامان دەبڕن لەوەی پێویستە پێی بگەین لە واقعە ڕاستینەکەدا.

٢. فێربوون؛ بەبەردەوام دامەزراوەکانی خوێندن ئەو شتە دەخەنە هزری منداڵەکانمانەوە کە دەیانەوێت. بۆ نمونە کاتێك منداڵ گوێناگرێت و دەیەوێت خۆی شتی خۆی بکات یان دەیەوێت پرسیاری پڕ سەرئێشە بکات؛ ئیدی سیستەم دەنێرێت بە دوای باوان و هەموو ڕایەڵەکانی ئەو منداڵەدا و دەیەوێت بە هەر نرخێکە ئەو زانیارییە بخاتە هزری منداڵەوە کە دەتوانێت لە داهاتوودا بەخواستی ئەو بجووڵێتەوە، تێگەیشتن و ئاگاییەکانی بریتی بن لە پێویستییەکانی بەردەوامی ئەو.

٣. ئەزموون؛ دەرفەتێکی ئێجگار کەمی هەیە لە بەردەم خودی تاکدا تا بیکاتە سەرچاوەی زانییاری و تێگەیشتنەکانی خۆی. ئەگەر ژیان لە چوارچێوەی سیستەمدا هەمووی ڕێکخرابێت، دەگمەن دەبن ئەوانەی دەیانەوێت بچنە دەرەوەی سیستەم و پاشان لە دەرەوە جارێکی تر سەیری ناوەوەی سیستەم بکەنەوە، کە ئەشێ شتێکی نوێی تێدا ببیننەوە یان بە جۆرێکی تر لێی بڕوانن. خۆ ئەگەر لە باشترین دۆخیشدا ئەمە کرا، ئەوا زۆر دەگمەنە هەموو کات مرۆڤ بتوانێت بەوپەڕیی ئازادی و ئاگاییەوە لە دەرەوەی سیستەمەوە تێبینی سیستەم بکات و بخوازێت گۆڕانکاری تێدا بکات.

ئەوەی لە کۆدا دەگوزەرێت لێسەندنەوەی ئاگاییەکی خۆ بە خۆیە لەبەرامبەر ئاگاییەك کە سیستەم دەیخوازێت. بە درێژایی مێژوو ئەوانەی سیستەمیان خستوەتە ژێر پرسیارەوە دەسەڵات ژیانیانی خستوەتەوە ژێر پرسیار. خستنە ژێر پرسیاری سیستەم هەروا ئاسان نییە، مرۆڤی تەواو ئازادی دەوێت، ئازاد لە ئیگۆکانی خۆی، ئازاد لە خواست و هەوەسەکانی. کەسێك کە بتوانێت لەلایەك ژیربێژی خۆی ئازاد کردبێت و وابەستە نەبێت بە هیچ سیستەمێکەوە. لەلای دووهەمیش هەست و ویژدانی خۆی ئازاد کردبێت، بە پێکهاتە و هەست و سێمپاثیی و ئێمپاثییەکانی خۆیەوە لەگەڵ خۆی و ئەوانی تردا بژی. بە ئاگایی و تێگەیشتنی ڕاست کاتێك درووست دەبێت مرۆڤ وابەستە نەبێت بە سیستەمەوە. کۆی ئەمەش بۆخۆی دەبێتەوە بە سیستەمێکی تر. بۆیە زۆرجار بزاڤە ئەنارشیستییەکانیش کە داخوازی چوونەدەرەوە لە سیستەم دەکەن، مەبەستیان سیستەمێکی دیاریکراوە، بۆیە جارێکی تر خۆیان دەکەونەوە ناو سیستەمی نا سیستەماتیك.

تێگەیشتنی خۆ بەخۆ و هەمیشە ڕەخنەگرانە دەمانخاتە بەردەم دووڕێیانێك یان ئەوەتا مل بە تاقیکردنەوە دەدەین و دێینە دەرەوە لەوەی تێگەیشتنی باو دەیخولقێنێت، یان ئەوەتا لە گەڵ چێژ و شادییەکانی خۆ هەڵخەڵەتاندندا دەژین و وەك یەقینێکی ڕەها مامەڵەی دەکەین. ئێمە ناتوانین گۆڕانکاری درووست بکەین ئەگەر نەتوانین لە ڕیشەوە بە هەموو شتێکدا بچینەوە. ژیانی پێکەوەیی ناچارمان دەکات سیستەممان هەبێت، بۆ ئەوەی ئەو سیستەمە ستەمکارانەیە بگۆڕین کە بەردەوام لە جەنگدا دەمانژێنن. ئەی چۆن ئەو سیستەمە بدۆزینەوە کە تووشی هەمان گرفتاریمان نەکاتەوە. ئەوە لە ڕێگای سیستەمێکی داینامیکییەوە پەیدا دەبێت. تێزی سیستەمی داینامیکی، لای من ئەو تێزیە کە بەهۆی پێشکەوتنەوە دەتوانین بەردەوام لە نوێبوونەوەدا بین لە گەڵ سیستەمدا، بەردەوام هەڵیوەشێنینەوە و درووستی بکەینەوە، هەموو بتوانین ئەم بەشدارییەمان هەبێت، ئەو دەمی دەتوانین بە هۆی سیستەمە جێگیرەکانەوە نەگیرێین و بە کۆیلە نەکرێین. ئەوە کاتێکە هێزی بڕیار بگەڕێتەوە ناو خودی کەسێتی بە ئاگا. بەڵێ ئەمە دوالیزمەیەکی قورسە، پێویستیمان بە سیستەمێك هەیە خودی سیستەم تێکبشکێنێت و خۆشی نەبێتەوە بە سیستەمێکی جێگیر. تۆ بڕوانە کوردستان چەند بە ئاسانی ئەم کارەی تێدا دەکرێت. بۆنمونە؛ گرفتی ئەو سیستەمەی لە کوردستاندا هەیە ئەوەیە بە خەسڵەتی بەعس چەوساندنەوەکانی خۆی پیادە دەکات، چونکە خۆی هۆشیاری خۆ بە خۆی نییە! ئەو نازانێت کە ئەو خۆی چییە!  بەشە پرۆگرامێکە لە پرۆگرامێكی گەورەتر، تا ئەندازەیەك سەربەخۆیی هەیە، بەڵام لێی بپرسە تۆ دەتەوێت دونیا بەرەوکوێ بەریت، ئەو نازانێت! ئاخر دەوڵەمەند کردن و مانەوەی هەتا هەتایی لە دەسەڵاتدا خەونێکی خێزانی مناڵانەی بێ ئەنجامە. بە داخەوە دیکتاتۆرەکانی ئێمە ئەمەشیان جیاوازە لە دیکتاتۆرەکانی دونیا! ئۆدۆڵف هێتلەر، جۆزێف ستالین، سەدام حوسەین، ئەمانە هەموو خەونی سەیر سەیریان هەبوو! باوەڕیان وا بوو لە ڕێگەی ئەوان و بەرنامە سیاسییەکانیانەوە ژیان جۆرێکی تر و گەشاوەتر دەبێت، وەك ئەوەی ئەوان ڕابەری دەکەن و دەیانەوێت. کەچی ئەوانەی لای ئێمە نازانن خۆیان چ جۆرە ژیانێكیان دەوێت تا بێن و سەرقاڵی درووستکردنی ببن. یان بە چ ئاقارێکدا ژیان بەرن.

لە کۆتاییدا دەگەڕێینەوە سەر ڕزگار بوون لە شادییەکانی ئەم جەنگە کاولکارە، کە بەردەوام ڕۆح و وزەمان دەبات، کات و تواناییمان لێ دەستەنێتەوە و لە شادییەکی ناشاددا دەمانژێنێت. دواجار ئەوە بەستراوەتەوە بە تێگەیشتن و شێوەی ئاگایی ئێمەوە. ئێمە کە دەمانەوێت هۆشیارییەك درووست بکەین یان داوای هۆشیارییەکی دیاریکراومان لێ دەکرێت، ئەوە خۆ هەڵخەڵەتاندنە، خۆ هەڵخەڵەتاندنێكی ئێجگار سەیر. بەڵکو هۆشیاریی ڕاستینە ئەوەیە کە لە بە ئاگایی و بەرئەنجامی تێگەیشتن و پێگەیشتنی خۆ بەخۆی مرۆڤ خۆیەوە بێت، ئەو هۆشیارییەیە کە بەهۆیەوە مرۆڤێك دەتوانێت لە کاریگەری سیستەم بە دوور بێت، خۆی بتوانێت پرۆسێسی زانیاری بکات و بە پێی بنەماکانی دادپەروەری (یەکسانی و ئازادی) بەردەوام بتوانێت ژیانێکی ناباو دروست بکات. لەوانەیە ئێستا بڵێیت ئەم چەمکانە قورسە ڕۆشن بکرێنەوە! نا قورس نین، ئەم چەمکانە چەمکی زۆر ئاڵۆز و پڕ کێشە نین، چەمکی سادەن، بەڵکو لێکدەدرێنەوە و پێیان دەگەین! ئەم چەمکانە چەمکی دژ بەیەك و لەگەڵ یەك ناتەبا نین، بەڵکو دەتوانین بیانگەینێ! یەك پێویستیمان هەیە خۆمان لە ئەفسانە و چیرۆکە دروستکراوەکان ڕزگار بکەین.. ئەفسانەی پارە، چیرۆکی دەسەڵات، ئەفسانەی درووستکردنی بەدبەختی، چیرۆکی ئەو شادیی بینییە کە لەم جەنگە بەردەوامە هەمانە.

هەر جارەی باسێك ژمارە - ٣١

بۆنەکان

هەموو مانگی ئازارێك ئێمە پڕین لە بۆنە و ڕۆژانی ساڵیش ڕۆژێکیان تێدا نەماوە لێیان تەرخان نەکرابێت بۆ دیاردەیەك، بۆنەیەك یان یادێکی مێژوویی. ئەگەر وا بڕوات لە داهاتوودا لەوانەیە ساڵناساڵێك ڕۆژێك بە هەزارحاڵ بەر هەندێك لە بۆنەکان بکەوێت. بەر لە باس و پێناسەی بۆنەکان، زۆر بە گرنگی دەزانم قسەیەك لەسەر کۆڵەکە و پانتاییەکانی کولتوورزانی بکەم.

هەموو کولتوور و ژیان لە سێ پانتاییدا گوزەردەکەن، کۆی ڕمبازێن و ململانێکان لەم سێ پانتاییەدا خۆیان نمایش دەکەن. ئەوانەش؛ خواردن و توخمتێری و گەمەکردنن. ئەم سێ پانتاییە تەواوی ژیان دیاری دەکەن چ لە مێژوودا یان لە ئێستا و داهاتوودا. ئەم پانتاییانە هەرسێکیان بەملیەکدا تێکچڕژاون و بەناو یەکدا دێن و دەچن، هەر لە منداڵی تا مردن، هەر لە مێینەی تەواوەوە تا دەگاتە نێرینەی تەواو، لە شارنشینی و ژیانێکی پڕ لە تەکنیکی ئاڵۆزەوە تا دەگاتە ژیانێکی سادەی کۆچەرییە بێ نیشتمانەکان...تاد. ئەوەی لەم سێ پانتاییەدا کولتوور ڕاگیردەکات چوار کۆڵەکەی بنەڕەتی و چوار ڕایەڵەی پشتیوانین. کۆڵەکەکان؛ بەها و بیروباوەڕ و نۆرم و قەدەغەکراوەکانن. هەروەها ڕایەڵە پشتیوانەکانیش؛ جیاکەرەوەکان، زمان، تەکنۆلۆجیا و سیمبوڵەکانن. ئەم کۆڵەکانە بێ ڕایەڵەکان ناوەستن و ڕایەڵەکانیش بێ کۆڵەکەکان نەخشی داڕێژراویان لەسەر پانتاییەکانی کولتوور نامێنێت.

بۆنەکانی مرۆڤ و کۆمەڵگاکانی مرۆڤایەتی، بەدەر نین لەم پێکهاتە کولتووریانە. هەیانە بوونەتە پێکهاتەی کولتووری کۆی مرۆڤایەتی وەك؛ ڕۆژی ئاشتی جیهانی، و هەیانە ناوچەییە وەك؛ جەژنی نەورۆز، هەروەها هەشیانە تەنیا دەبەسترێتەوە بە تاکەکەسێکەوە وەك ڕۆژی لە دایكبوونێکی دیاریکراو! بەگشتی کۆی بۆنەکانی دونیا و ئەوانەی لە کەسێك زیاتر گرنگی پێدەدات بەسەر چوار پۆلدا دابەش دەبن: بۆنە ئایینییەکان، نیشتمانیی و نەتەوەییەکان، ئایدۆلۆجییەکان هەروەها بۆنەی ڕووداوەکان. لە چوارچێوەی لێکدانەوەی کولتووردا بۆنەکان بەهایەکی مێژووییان هەیە و دەخزێنرێنە ناو سیمبولێکەوە دواتر ئەم سیمبوڵە لەلایەك دامەزراندن (ئەسۆشیەشن) درووستدەکات لەلایەکی تر خودی دامەزراندن لە شوناسدا کۆدەکاتەوە. بەجۆرێکە کۆی بەهاکە لە سیمبوڵێکدا کۆدەکاتەوە و شوناسێکی پێ دیاریدەکات یان شوناسێکی دامەزراوی پێ بەهێز دەکات. ئێمە تا لە گەمەی شوناس نەگەین ناتوانین مامەڵەیەکی دروست لەگەڵ ئەو گەمانە بکەین کە بەم بۆنانە دەکرێت. هەرچەند لێرەدا پرسی ئێمە پرسی شوناس نییە!

گەر بەدوای سادەترین پێناسەدا بگەڕێین، بۆمان دەردەکەوێت ئامانجی هەر بۆنەیەك زیاتر دەربڕینی هەستێکە سەبارەت بە پیرۆزکردنێك، خۆشی دەربڕینێك، زیندووکردنەوەی ساتە چێژەکانی ڕووداوێك یان چەسپاندنی دیدێك لە سیمبوڵێکی دیارکراودا. کاتێك دەچینە یادێکەوە یان بۆنەیەکەوە هۆشمان پڕە بەو بابەتە و لە زۆر پرسی تر دادەبڕێین بۆ ئەو پرسەی کە یادەکەی تێدا دەکرێتەوە، ئەنجامی چەندبارەبوونەوەش بۆنەکە دەبێت بە بەشێك لە نەستی ساتەوەختیمان و بە تێکچوونی هەر بۆنەیەکی لەو جۆرەش، باری دەروونیمان گۆڕانی بەسەردا دێت. لە ڕووی دەروونییەوە هەموو ئاهەنگ و کۆبوونەوە و یادکردنەوەیەك خۆشی بەخشە، چونکە بەهۆیەوە لە دڵەڕاوکێکانی تری ژیان دوور دەکەوینەوە. ئەم خۆشی بەخشییە ئەو میکانیزمەیە کە ئایین و ئایدۆلۆجیا و بیرکردنەوە دیاریکراوەکان سوودی لێ دەبینن بۆ پێکانی بەشێك لە ئامانجەکانی خۆیان. بەتایبەت پنتێکی گەورەیە بۆ خۆبەبەشکردن لەگەڵ شوناسی ئەوان، هەروەها دەرفەتێکی زێڕینە بۆ  خاڵیکردنەوەی کۆی ئەو وزانەی لە ناخماندا کۆدەبنەوە بەرامبەر بە شتێك. ئەمەی دواییشیان ڕێگایەکی تری بەتاڵکردنەوەی بەشێکی زۆر لەو ماتەوزانەیە (پۆتێنشیاڵ) کە دەتوانێت وەرچەرخان دروست بکات، یان گۆڕانکاری لە دایك بهێنێت.

هەڵەتاوی شوناس (وهم) بەبێ جیاکاری درووست ناکرێت، هەرکاتێکیش جیاکاری درووستکرا، ئەوا بەهێز و لاواز پەیدا دەبن یان دەکرێت هێز لەدەرەوەی جیاوازەکانەوە لە پێشینەیی دروست بکات لە نێوانی ئەم جیاوازانەدا. گرفتی هەڵەتاوی شوناس لە پیرۆزکردنەکەیدایە، لە پیرۆزکردندا دەرفەتێك پەیدا دەبێت بۆ ئەوەی بەراوردێکمان بۆ درووست ببێت لە نێوان پیرۆز و ناپیرۆزدا. ئێمە ناتوانین لە بۆنەکان ڕاکەین، چونکە لە زۆر لاوە بەسەرماندا دەسەپێن، بۆنەی واهەیە بە بێ ئەوەی ئێمە سەر بەو بۆنانە بین لە منداڵییەوە لە گەڵ خوێندن و شیردا دەکرێتە نەستمانەوە و جێگیر دەبن. دەستکەوتنی قاتێك جلوبەرگی نوێ بۆنەیەکمان لە هزردا پێ سەقامگیر دەکات! لەم ڕێگایانەوە بۆنەکان بەگەڕ دەخرێن و ئاراستە دەکرێن. دەتوانین چەند نمونەیەك بکەینە پرسیار:

* بۆنەکان بەهایان پێدەبەخشرێت بۆ ئەوەی پیرۆز ڕابگیرێن! بۆ نمونە یادی ٨ ی مارس، ١ ی ئایار ...تاد. هیچ کام لەم پرسانە ناکرێت لە بۆنەیەکدا کۆتاییان بێت، بۆیە پرسیار دەکەین ئایا ئەگەر ٨ ی ئازار نەبێت ئیدی پرسی جیاکاری ڕەگەز پرسێك نییە؟ لێرەدا ئەم یادانە دەبنە سەرچاوەی ڕق و کینە بۆ هەندێك و بۆ ئەوانی تر دەبنە ڕۆژی شادی. گەر لە بەرگی ستەمکاردا بیر بکەینەوە دەکرێت سوود لەم ڕق و شادییە ببینین.

* بۆنەکان لە پنتێکی دیاریکراودا کورت دەکرێنەوە! بۆ نمونە ٢١ی ئازار دەکەینە جەژنی کوردان، ئەم نەورۆزە هی سەرکەوتنە، ئەم نەورۆزە ڕۆژی مەزنی کوردانە، هەیە دەڵێت جەژنی بەهارە و زۆر نەتەوە هەن بە بیانووی جیا جیا بە هی خۆیانی دەزانن. پرسیار دەکەین، ئایا چەوساندنەوەی گەلێك لە سەرخستنی ڕۆژێکدا کورت دەکرێتەوە؟ ئەکرێت هەموو ڕۆژێك و هەموو ڕۆژەکان بۆ هەموو نەتەوە و گەلانی دونیا بێت؟ ئەگەر پرسی جیاکاری نەبێت، دەرفەتێك بۆ پیرۆزی درووست نابێت. لێرەڕا کێشەیەکی تر پەیدا دەبێت یادی نەورۆز دەبێتە سەرچاوەی ڕق بۆ هەندێك، بۆ هەندێكیش شادی. ئەم جیاکارییەیە کە گرفت دروستدەکات، بۆیە دەشێت بۆنەکان هەبن، بەڵام ئەوانەی تێیدا جیاکاری زەق دەکەنەوە ئەوانەن کە سوود لەم دەرفەتانە دەبەن بۆ ستەمکاری.

* بۆنەکان دەکرێنە کەرەستەیەك بۆ بەرەنگاری! بۆ نمونە ٢٥ ی نۆڤەمبەر دەکرێتە ڕۆژی بەرەنگاری توندوتیژی، یان ١٠ ی دیسامبەر دەکرێتە ڕۆژی بەرەنگاری بۆ پێشێلکاری مافەکانی مرۆڤ. ئایا ڕۆژەکانی تر چی؟ پرسیار؛ هەندێك دەڵێن گوایە لەم ڕۆژانەدا بەرهەمی ساڵێك لە خەبات کۆدەکەینەوە و دەیانچنینەوە، بەڵام ئایا دەکرێت بوەستین بە درێژایی ساڵێك بۆ چنینەوەی دەستکەوت یان نمایشی دەستکەوتی ڕووداوەکان لە چنگی چەند خەڵاتکراوێکدا کۆدەکەینەوە؟

* بۆنەکان دەکرێنە کەرەستەیەك بۆ پیرۆزکردن و پیشاندانی دڵسۆزی! ١٤ فێبریوار (ڕۆژی خۆشەویستی)، و چەندین بەروار بۆ ڕۆژی باوك و دایك و هاوڕەگەزباز و منداڵ و ....تاد. پرسیار ئایا ئەمە چ گاڵتەجاڕییەکە، تەنیا ڕۆژێك شتیكی تێدا ئاڵ و واڵا بکەین؟ ئەی مەگەر ڕۆژەکانی تر بۆ خۆشەویستی و منداڵ نابن؟ ئەی بۆ هەموو ساتێك بۆ ئەو پرسە جوانانە نەبن؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە بەشێکی بە کولتوور بوونی دیاردەکانە، بەشێکی تری بۆ ئەو قازانج و دەستکەوتانە دەمێنێتەوە کە هێزە بزوێنەرەکانی مێژووی مرۆڤایەتی هەڵیان دەسووڕێنن.

زۆری تر هەن لەم جۆرە لەسەر بۆنەکان بپرسینەوە، بەڵام لێرەدا دەوەستین و لەسەر مێژووی هەندێ لەو بۆنانە هەڵوێستە دەکەین! چین ئەو ڕۆژانەی کراونەتە بۆنە؟ کێن ئەوانەی بڕیاریان داوە ئەو ڕۆژانە بۆنە بن؟ ئایا دیاردە و ڕووداوی لەوانە گرنگتر نەبوون لە مێژوودا وا نەکراونەتە بۆنە؟ ئەی ئەگەر ڕووداوێکی گرنگتر هەبوو بۆ ناکرێت وادەی هەمان بۆنە بگۆڕین؟ ئەمانە هەر پرسیاری سەرزارەکی و سادە نین، بەڵکو وەڵامدانەوەیان چەند پرسێکمان بۆ دەخەنە ڕوو. هەندێك لەوانە بە نمونە وەردەگرین:

* یەکی ئایار، دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕۆژەی لە ساڵی ١٨٨٦ کە پتر لە دووسەدهەزار کرێکار بۆ ماوەی ٨ کاتژمێر و زیاتر مانیان لە کارکردن گرت و تێیدا داوای مافی خۆیانیان کرد لە وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا! ئایا کرێکار هەر لەم ڕۆژەدا مانیان گرتوە؟ ئایا ژمارەی زۆری کرێکاران لە ساتێکدا ئاماژەیە بۆ بەسترانەوەی مێژوویی هەموو بۆنەکانی کرێکاران؟ ئایا ناکرێت هەموو ڕۆژێك ڕۆژی کرێکار بێت و مافەکانی تێدا گرنگ بن؟ ئایا مانەوەی ئەم ڕۆژە ئەوە ناسەلمێنێت کە هێشتا کرێکار بەهەمان شێوەی ١٨٨٦ دەچەوسێنرێتەوە؟ ئەی ئەگەر وایە ناکرێت هەموو ڕۆژێك بکەینە ڕۆژی کۆکردنەوەی خەباتی کرێکاری و تیایدا ئەرك و بەرپرسیارێتی هەڵگرین؟...تاد و کۆمەڵێك پرسیاری زۆری تر. بێگومان، ئەم جۆرە یادکردنەوانە گۆڕانکاری بنەڕەتی دەگۆڕن بە گۆڕانی سیمبوڵێ داهاتوو لە ڕووداوێکی مێژوویی تێپەڕیودا کورت دەکەنەوە. زۆر شتی تر هەیە دەکرێت لەسەریان بوەستین.

* ١٤ ی فێبریوار، ڕۆژی ڤالانتاین یان ڕۆژی خۆشەویستی! ئایا ڕووداوەکانی دەوروبەری قەشەیەك کە پێش ٢٠ سەدەیەك ڕوویداوە شایستەی ئەوەیە بکرێتە ڕۆژی خۆشەویستی بۆ ئەمڕۆ؟ ئەی ئەوە هەموو چیرۆکە جوان و گیانبازانەی مێژووی مرۆڤایەتی کە لە خۆشەویستیدا خەرجی کردوون؟ ئایا بەس لەبەر ئەوەی قەشەیەکە و سەربە ئایینێکی جیاوازە؟ ئایا کەسی تر هەیە سوود لەم بۆنەیە ببینێت؟ ئەم پرسیارانە ئەشێ هەڵوێستەمان پێ بکەن! ئەگەر نا ئەو بۆنانە هیچ مانایەکیان نامێنێت لە دوور مەودادا، کە ئەمڕۆ زۆربەیان بە شێوەی ڕۆتینێکی بەکاربراو بەڕێوە دەچن.

* بڕوانە ڕۆژی تیرۆرکردنی تچێ گێڤارا، ٩ی ئۆکتۆبەری ١٩٦٧. لەم ڕۆژەدا بە هەزاران تیشێرت و قەڵەم و کاسکێت دەفرۆشرێت کە ناوی ئەم قارەمانە و وێنەکانی لەسەرن. تچێ گێڤارا هەموو ژیانی بۆ خەباتی یەکسانیخوازی و بۆ وەستانەوە بەرامبەر بە سیستەمی سەرمایەداری تەرخانکرد. ڕێبازێکی بوێرانەی نمونەیی گرتەبەر لە کاری شۆڕشگێڕانەدا و میتۆد و سیستەمی خۆی هەبوو بۆ کارکردن و سەرخستنی شۆڕش. گرنگ نییە چەند ئاڵۆز و تەواو بوو یان سادە و ناتەواو، گرنگ ئەوەیە گیانێکی نوێی بونیادنا بۆ خەباتی شۆڕشگێڕانە دژی ستەمکاری. ئەشێ ئەو میتۆدی خەباتەی ئەو ئەمڕۆ کار نەکات، بەڵام هێشتا دەبینین، ئەوەندەی کۆمپانیا کانی ستەمکاری سوود لە فرۆشتنی وێنەکانی ئەو دەبینن، ستەم لێکراوان بە چارەکی ئەوەش سوود لە میتۆد و ئازایەتییەکانی ئەو نابینن بۆ پیاچوونەوە و داهێنانی میتۆدی پێویست لەسەردەمی خۆیاندا. لێرەوەیە هەموو مێژوو لە ئەزموونی شکستی مەرگدا کۆتایی پێدەهێنرێت کاتێك تچێ گیڤارا دەکرێتە ئەو سیمبوڵەی ستەمکاری قازانجی پێ دەچنێتەوە.  ئێتر جێی ئەوەیە بپرسین ئایا ڕاستییەکان دەکرێنە سیمبوڵ بۆ ئەوەی لە ڕاستییەوە بگوێزرێنەوە بۆ ناو هەڵەتاو (وهم)؟ ئایا ڕاستییەکان تەنیا دەکرێت لە بازاڕدا سوودیان لێ ببینین نەك لە بەها سیاسییەکانیاندا؟

بەهەمان شێوە بۆنەکانی تریش گەر لێیان وردبینەوە لە پرسێکی واقعی و گرنگەوە کراونەتە بەردەبازێك بۆ پەڕینەوە بەسەر ئەو واقعانەدا بۆ ناو دونیای خەیاڵ. ئەم پرۆسانە بە زۆر توونێلی تاریکدا تێدەپەڕن لە نێوی ئەو توونێلانەدا سێ دانەیان باس دەکەین زۆر بە کورتی:

توونێلی سیاسەت: بەشێکی زۆر لە بۆنە و یادەکان بە پرسی سیاسی دیاریکراو بەگەڕ دەخرێن و ئامانج لێیان بەستنەوەی پرسێکە بە پرۆسەیەکی ستەمکارانەوە. بۆنمونە؛ کورتکردنەوەی بەرەنگاری توندوتیژی لە ڕۆژێکدا و گوێ خەواندن لە هەموو توندوتیژییەکانی تر بە درێژایی ساڵ. پێشێلکردنی مافەکانی ڕەگەزێکی دیاریکراو لە ڕووی ئابووری و سیاسیی و کۆمەڵایەتییەوە، بەڵام پێ بەخشینی ڕۆژێکی سیمبوڵی تا ئەو هەوڵە نەزۆکانەی تێدا پیرۆز بکەن کە لە ساڵەکەد خۆیان هەڵیان بژاردوون. ئەم پرۆسە سیاسییە بە شێوەیەکی ورد و ژیرانە بەڕێ دەکرێت. ئەشێ بە درێژایی ساڵێکی دیاریکراو چەندین چالاکی شۆڕشگێڕانەی چینە بندەستەکان ڕووبدات، هەر لە مانگرتن و ڕێگری لە پێشێلکاری و سەرکەوتن بەسەر دوژمنە ستەمکارەکاندا، بەڵام دەبینین لە بۆنەی یەکی ئایاردا چەند چالاکییەکی سیمبوڵی گرنگیان پێ دەدرێت و کۆی ئەوانەی تر فەرامۆش دەکرێت.

توونێلی داگیرکاری: تا ئێستاش بەشێکی زۆری جیهان لە دۆخی داگیرکاریدا دەژی، داگیرکاری ڕاستەوخۆ وەك ئەوەی لە کوردستاندا دەگوزەرێت یان وەك ئەوەی لە وڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکادا دەگوزەرێت بەرامبەر بە دانیشتوانی بنەڕەتی کیشوەرەکە، یان وەك ئەو دۆخەی سامییەکانی باکوور و فلامینگەکانی بەلجیکا تێیدا دەژین، هەشە داگیرکارییەکی ناڕاستەوخۆیە لە ڕێگای بازاڕ و کاڵا و مۆنۆپۆلکردنەوە بەڕێوە دەچێت وەك کۆمپانیاکانی دەرمان دروستکردن و ڕۆنی سەیارە و چەندین پرسی تر. دەبینین ئەم داگیرکارییانە زۆربەیان بەهۆی چەند بۆنەیەکەوە کە ناونراون مافە کولتوورییەکان پەردەپۆش و خەفە دەکرێن، ئامانجی سەرەکیش بەردەوامی داگیرکارییەکانە و پێبەخشینی پەراوێزێکە بۆ ڕەواندنەوە و لە پاڵیدا بەردەوامی داگیرکارییەکان.

توونێلی بازاڕ: لە هەموو توونێلەکانی تر قووڵتر و پڕ کێشە ترە. توونێلی بازاڕ سێ پرسی سەرەکی دەوێت کە بەردەوام بن: جیاکاری، بوونی شوناسی جیاواز، هەروەها کاڵای بەکاربراو. زۆر لەسەر ئەم پرسە ناڕۆین بەڵکو دەتوانین لە نمونەیەکدا کورتی بکەینەوە! لە ڕۆژێکی وەك ڕۆژی خۆشەویستیدا بڕی ئەو گوڵەی لە بازاڕەکاندا دەفرۆشرێت یان ئەو دیارییانەی دەفرۆشرێت لە خودی بۆنەکە گرنگترە. لە کاتێکدا ئەمانە بۆخۆیان بازاڕی درووستکراون نەك بازاڕی پێویستی، لە خۆیاندا بۆ مەسرەفگەرایی داتاشراون، نەك بۆ دروستکردنی کار بۆ خەڵك. ژیان لە کارکردن فراوانترە و کارکردن بەشێکی چکۆلەیە لە کۆی ژیان، بەتایبەت لەگەڵ پێشکەوتنی تەکنۆلۆجیدا دەبێت ئەم پانتاییە چکۆلەتر و چکۆلەتر ببێتەوە. بەڵام لەگەڵ دونیای خاوەندارێتی و سەرمایەدا ئەم پانتاییە هەمیشە زەبەلاح دەکرێت و ئامانج لێی تەنیا کۆنترۆڵکردنی هێزە بەرهەمهێنەکانە و هیچی تر.

بەگشتی بۆنەکان ناکرێت لەچەند سات و ڕۆژێکدا کورت بکەینەوە، کۆی ئەوانە لە قاڵبدانی مێژوو زیاتری لێ ناکەوێتەوە. ئەکرێت هەموو ڕۆژێك ڕۆژی کرێکار و ژن و مرۆڤ و منداڵ و هەموو گەل و نەتەوە و ڕەگەز و ئایینە جیاوازەکان بێت. خۆ دانە دەست توندڕەوی لە بۆنەکاندا یان گەورەکردنیان چ لە ڕێگای دژ وەستانەوەیان یان لە ڕێگای پیرۆزکردنیانەوە بێت ڕێگا بۆ سێ دیاردەی مەترسیدار خۆش دەکات، ئەوانیش:

کوشتنی بزاڤەکانە لە ڕێگای لە قاڵبدانیانەوە لە بۆنەیەکدا. ناکرێت خەباتی گەلێكی داگیرکراو، ڕەگەزێکی بە درێژایی مێژوو چەوساوە یان ناڕەواییەك ببەستینەوە بە چەند سەعاتێك لە ئاهەنگەوە.

کوشتنی ئابووری تاکە لە ڕێگای خەرجی بێ بەهاو بێ بنەماوە. ئەگەر تەنیا لە بەکارهێنانی بێهودەی ڕۆژانی لە دیکبوون بڕوانین دەبینین چ خەرجیکردنێك دەبێتە گرفتی گەورە بۆ بەکارهێنانی بێهودە، کە لەکورتماوەدا خۆشی و ئاسوودەییەکانیان لە ڕێگای دووبارەبوونەوە و قاڵب وەرگتنەوە لە بەین دەچن.

کوشتنی ماتەوزەکانە لە ڕێگای بەتاڵکردنەوەی سیاسییەوە. کۆکردنەوەی خەبات و چالاکییەکان بۆ پرسێکی دیاریکراو ستەمکار ئامادە دەکات کە لەو ڕۆژەدا خۆی تەرخان بکات بۆ پرسێکی دیاریکراو، بەڵام ڕۆژانی تر ئازاد بێت بۆ پەراوەی کردەوە ستەمکارانەکانی خۆی. بۆیە ئەو بەلایەوە پەسەندە ئەو وادە و ڕۆژانە لە چوارچێوەی یاسادا یاد بکرێنەوە و ببنە دەرچەیەك بۆ بەتاڵبوونەوەی وزە کۆکراوەکان، دواجار لە قاڵبی پیرۆزکردنیشدا دەیانفرۆشێت.

لە کۆتاییدا هەموومان بۆنەکان یاد دەکەینەوە، بەڵام لە کوێدا؟ و چۆن؟ و ئەکرێت چ گۆڕانکارییەکیان تێدا بکەین؟ ئایا بەردەوام بین تەنیا لەو ڕۆژانەدا یان بزاڤە چالاك و بوێرەکان دەتوانن هەموو ڕۆژێكی سەرکەوتن و پڕ دەستکەوت بکەنە بۆنەیەکی تر؟

هەرجارەی باسێك ژمارە - ٣٠

سێ هەناسەی پیس

پوختەی باس

لە کۆمەڵگای ئێمەدا "کوردستان" ، بۆ هەموو ئەوانەمان لەناو نیشتمان دەژین یان لەدەرەوەی نیشتمانین، دەتوانین بە کەمێك لێوردبوونەوەوە سێ هەناسەی زۆر دیار و بەرجەستەی پیس پیس ببینین. ئەم هەناسانە کاریگەریی خراپ و ناشیرینییان تا سنوورێكی هێندە دوور ڕۆشتوە کە بۆ خۆمان نازانین چۆن بەریان پێ بگرین. ئەشێ لە کۆمەڵگایەکدا کە تا بینەقاقای تاوانی بەرامبەر دەکرێت، ژمارەیەکی زۆر زیاتر لە هەناسەی پیس هەبن. بەڵام، لە باسی ئەم جارەدا تەنیا  تیشکخراوەتە سەر سێ لەو هەناسانە. هۆکارەکەش ئەوەیە کاریگەرییەکانیان فراوان و بەردەوامن، لە بەهاو بنەماکانی گەشەسەندن و پێشکەوتن کەم دەکەنەوە، هەروەها ئومێد و زەبری گۆڕان بەرەو باشتر لە لای تاکەکەس لاوازدەکەن. ئەم هەناسانە بەردەوام تەلاری ئیرادە و شکۆمەندی مرۆڤ دەڕووخێنن. ئەم سێ هەناسەیە هەموو ساتێك لەبری دوژمن لە ناوجەرگەی جەستەماندان و نێزەی تیژیان ‌هەڵدەچەقێننە چکۆلەترین ئەگەری چاکبوونەوەی زامەکانامان.

ئەم هەناسانە کە ئەم باسە دەخوازێت تیشکیان بخاتە سەر بریتین لە کولتووری سووکایەتی ، کۆمیدیای ڕەش، هەروەها قیڕە وتاری جنێوفرۆشان، کە ئەمەی دوایینا بەحسابی "ڕۆشنبیریی" و "حەقبێژی" پێمان دەفرۆشرێت. بەلاتەوە سەیر نەبێت بۆ ناونراون هەناسە، چونکە هەناسە یەکەم و گرنگترین شتە کە ژیان بەردەوام دەکات، هەر چۆن یەکەم و گرنگترین شتە کە کۆتایی بە ژیان دەهێنێت. بۆیە هەمیشە هەناسەی فرێش و پاك و ئۆکسجین بەخش بونیادنەر و باشترینە، نەك ئەوانەی کە پیسی و قێزەونی هەموو مێژووی دواکەوتنیان لەکۆڵناوە.

پیسی هەناسەکان

هەناسە ئەو تەوژمە هەوایەیە کە بەهۆی سییەکانەوە هەڵدەمژرێت و ئۆکسجین دەبەخشێتە تەواوی خانەکانی لەش و لەوێشەوە دوانە ئۆکسیدی کاربۆن هەر لە ڕێگەی سییەکانەوە دەکاتە دەر و کۆمەڵگای خانەکانی جەستەی لێ ڕزگار دەکات. هەر چۆن هەناسە کردارێکی ئۆتۆماتیکییە و بە بێ بیرکردنەوە ڕوودەدات، یان بگرە زۆرجار ئەگەر بیری لێ بکەینەوە ئەوا ڕێڕەوە ئۆتۆماتیکییەکەی تێکدەچێت و نائاسایی دەبێت. بەهەمان شێوەش، ئەو چەمكانەی باسەکەمان دەخوازێت دەستیان بخاتە سەر، هەر بە بێ بیرکردنەوە کارە پیسەکانی خۆیان ئەنجام دەدەن. هەر چۆن هەناسەی پیس ئەوانەن کە پڕن لە گازی ناپاك و بەردەوام هەڵمژینیان مەترسیی ژەهراویبوون دروستدەکات، ئاواش ئەمانە جەستەی کۆمەڵگا ژەهراوی دەکەن. ئەم هەناسانە بە هۆی مرۆڤی تەمەڵ و خۆ خەریککەر بە هیچەوە پیسییەکانیان بڵاو دەکەنەوە. بەهەمووشیان پێکەوە گەیشتوونەتە ئاستێکی ژەهراویکردن، بێ ئەوەی پێیان بزانین لە لێوارەکانی مەرگدا لنگەفرتێمان پێ دەکەن.

ئیدی کە ئاوا تان و پۆی بابەتەکە بە دیاردەکەوێت، ئەشێ بپرسین کام هەناسانە پیسن و کامانە پاکن! یان لایەنی کەم بپرسین ئایا بەچیا پاك و پیسی هەناسە کۆمەڵایەتییەکان جیادەکەینەوە؟ ئایا پاکەکان شین و ئەوانی تر ڕەشن؟ یان چۆن! ئەم پرسیارە ڕاستەوخۆ دەمانباتە ناو پرسی پێوانەوە. نەرێنی بوون، بێهیواکردن، شکاندن، بریندارکردن، سووکایەتی پێکردن....تاد ڕستێك لە چەمك و دەستەواژەی نەخوازراون کە ئەو پێوانەیە درووستدەکەن کە بە هۆیانەوە و زۆر بە ئاسانی هەموومان هەناسەی پاك و پیس لەیەکتر جیا بکەینەوە. نەخوازراویی لەگەڵ پیس و دەرکەنارکراو، هەروەها لەگەڵ پاشەڕۆ و فڕێدراو هاوجووت و هاوپۆلە. بەم یەکە پێوانەییانە چەمك و دەستەواژە و دەربڕینە نەخوازراوەکان پیسی دروست دەکەن تا ئەگاتە ئەوەی ژەنگ بە بەهێزترین بەشەکانی جەستەی کۆمەڵگا دەهێنن. ئەوکاتە دەزانین هەناسەکان کامانەیان پیسن و کامەیان پاك.

ئیدی ئەو دەربڕین و نووسین و ڕەخنە و شکاتانەی لە کۆمەڵگای خۆمان هەمانە، کە بەرامبەر بە خودی خۆمان دەیانگرین، ئەگەر هاتوو بەشێك لەم چەمك و دەستەواژە و دەربڕینە نەرێنییانە بوونە خەسڵەت و پێکهاتە تیایاندا، ئەوا ئەوانە هەناسە و بژوێنی پیسن کە بەردەوام ناخی تاك و جەستەی کۆمەڵگا شەقار شەقار دەکەن. ئەم هەناسە پیسانە لە کۆی ئەو دوژمنانە مەترسیدارتر و کاریگەرترن کە چەندین پیلان و نەخشە دادەڕێژن بۆ سڕینەوەی دیرۆك و شوناسی هەر یەکێك لە ئێمە. بەڵکو ئەوەی پیلانەکانی ئەو دوژمنانە بە باشترین شێوە تەواو دەکات ئەم هەناسانەن:

یەکەم: کولتووری سووکایەتی؛ ئەو گوتارەی هێدی هێدی لەگەڵ پێشکەوتنی کۆمەڵگای مرۆڤایەتی ڕوو لە دۆڕان و شکانی گەورە دەکات گوتاری نەتەوەپەرستی و جۆرەجیاوازەکانی فاشیزمی گرۆبەندییە بە هەر بیانوویەکی نەتەوەیی، ئایینی یان ئایدۆلۆجییەوە بن. بۆیە لێرەدا خەمی گەورەمان کورد بوون نییە، یان شێوگی جیاوازی بانگەشە فاشیستییەکانی کوردایەتی نییە، بەڵام پێگەیەکی جوگرافی و نیشتمانێك هەیە پێی دەوترێت ((کوردستان)). خۆزگە ناوێکی باشتر لە کوردستان هەبوایە هەموو گەلانی ئەو نیشتمانە تێیدا بێ جیاوازی هەستیان بە بوونی خۆیان بکردایە. خۆزگە هەوڵمان دەدا ئەو ناوە بگۆڕین، بۆ ناوێکی تر کە بتوانێت پێشکەوتووتر بێت لە نیشتمانی تەنیا نەتەوەیەك. لەم کولتووری سووکایەتییەدا، دوو جۆر لە سووکایەتی دەبینین کە بەردەوام هەناسەیەکی ژەهراوی دەبەخشن:

١. ئەو جۆرە گوتاری سووکایەتییەی بەردەوام کوردستان و کوردستانیانی پێ هیچ و دواکەوتوو و کاڵفام و بێ ئاسۆیە. ئەمانە لە نووسین و وتوێژ و تێبینییە کورتەکانی ماسمیدیادا بەردەوام سووکایەتی بە خەڵك و مێژووی ئەم ناوچەیە دەکەن و لایان وایە ئەوەی بۆ ئەم پێگە جوگرافییە بەگەڕێتەوە هەمیشە دواکەوتوە، نەریت پەرست و خۆفرۆش و دەبەنگ و هیچ لە بارا نەبوە...تاد. ئەم هەناسانە هەناسەی ئەو شکستخواردوانەن کە خۆیان هیچیان پێ ناکرێت و دەیانەوێت شکستی خۆیان لەسەر هەموو ئەوانی تر جێکەوتەبکەن (إسقاط).

٢. ئەو جۆرە گوتاری سووکایەتییەی بەناوی نەتەوەپەروەری و دڵسۆزییەوە بە گەلی ئەم نیشتمانە دەکرێت. ئەوەش کاتێكە کە ئەم پێگە جوگرافیە و کورد بوون بە پیرۆزی و لەپێشینەیی هەموو گەلان و نەتەوەکانەوە دادەنرێت، بگرە دەبینیت بەزۆر دەخوازێت گروپە ئەتنیکییەکانی تری ناو ئەم نیشتمان هەر بە زۆر لەسەر کورد هەژمار بکات، تەنانەت کە هێشتا بۆ خۆی نەیتوانیوە هەژموونی کوردبوونی خۆی جێکەوتە بکات. ئابەم شوناسە دەتوانین بڵێین فاشستی شکستخواردوو. لەم ڕێگایەوە سووکایەتی بە بوون و هونەر و داهێنانی گەلانی ترەوە دەکرێت، ئەوەش پاش ئەوەی سووکایەتییەکی بێ وێنە بە خودی کوردبوون داکات. ئەم جۆرەش لە گوتار کە ڕەگێکی فاشیستانەی بەزیوی هەیە جارێكی تر لە چییەتی و بوونی کۆمەڵگای کوردستان کەم دەکەنەوە و هەناسەیەکی تا سەرئێسك پیس و ژەهراوی پێ دەبەخشن، بەتایبەتیش بۆ ئەو نەتەوە و خەڵکانەی لە کوردستاندا هاوشانی کوردەکان گەلێکی هاوبەشیان پێکهێناوە. ئەوانەی خاوەنی ئەم هەناسەیەن، لایان وایە بەم کردوەیە دژی ڕژێمە داگیرکەرەکان دەجەنگن بێ ئەوەی بزانن کە قڵشتی گەورە دەکەنە نیوان خەڵکی کوردستان خۆی و خەڵکی کوردستان لەگەڵ چواردەورەکەی. ئەوەندەش بەس نییە، بەڵکو تا دوا هەناسە داکۆکی لە درۆی شاخدار و زەبەلاح دەکەن، کە گوایە "ئێمەی کورد باشترینین". ئەم جۆرە لە خۆ هەڵنان و فوو لە خۆکردن و درۆ پەخشکردنەوە، جگە لە ناشیرینی و بێهیواکردن هیچی تری لێ بەرهەم نایەت. سووککردنی ئەوانی تر بەو هیوایەی کورد جوانتر بێت ستراتیژ و میتۆدی ئەم گوتارەیە، نەك واقع بینانە جوانییەکانی مێژووی خۆی بخاتەڕوو!

بەم دوو ڕێگایە، زۆر بە سانایی دەتوانین خۆمان و کولتوورەکەمان شکست پێ بهێنین و تێکڕای جومگە ساخەکانیش تێکبشکێنین. بێگومان کەس لاری لەوە نییە دەسەڵات و هێزە باڵادەستەکانی کۆمەڵگای ئێمە سیخناخ بوون لە گەندەڵی، بە ئەندازەیەك گەندەڵی تێیدا تەشەنەی کردوە کە جگە لە جەستەی کۆمەڵگا شکستی گەورەی تووشی تاکیش کردوە. بەڵام هیشتاش کۆمەڵگای ئێمە شایستەی ئەوە نییە ئەو هەموو سووکایەتییەی بەناوی ڕەخنەوە پێ بکرێت کە ڕۆژانە دەیانبیستین. بێگومان کەس لاری لەوە نییە ئەو کۆمەڵگایەی کوردەکان تێیدا دەژین و زۆرینەن بەرهەمی جوان و دانسقەیان بۆ مرۆڤایەتی پێیە و سەرباری ئەوەش بە قێزەونترین شێوە نیشتمانەکەیان داگیرکراوە و بەهۆی مۆرکێکی ئەتنیکییەوە بە درێژایی مێژوو چەوسێنراونتەوە، بەڵام هێشتا کوردەکانیش وەك هەر گەلێکی تری دونیا ئەو جۆرە لە کۆمەڵگا نین مافیان هەبێت خۆیان بەسەر ئەوانی تردا بسەپێنن.  

دووهەم: کۆمیدیای ڕەش؛ جۆرە کومیدیایەكە بەردەوام نمایش دەکرێت و گەشەی پێدەدرێت کە جگە لەوەی کوانوویەکی بەتاڵە بۆ خاڵیکردنەوەی بارگرانییەکانی شانی خەڵك، بێهۆشکەرێکی پلە نایابیشە بۆ گێلکردنی بەردەوام. ئەم کۆمیدیا بە قیڕە قێزەونەکانییەوە ڕەشییەکانی شەقام و شەقاوەکانی (حوکمڕانی شکست) دەباتە نێوەندە هونەرییەکانەوە، دەیانکاتە بەرنامەی تەلەفزیۆن و ویستگە دەنگییەکان، دەیانخاتە سەر تەختەکانی شانۆ و بۆنە و ڤیستیڤاڵی وەرزی و ساڵانەیان بۆڕێکدەخات. ئەمانە بە پارە و بە خۆڕایش پەخش دەکرێن. کاریگەری ئەم هەناسە پیسە بە ئەندازەیەکی مەترسیدار تەشەنەی کردوە. ئەم هەناسەیە سووڕێکی نەپساوی هەیە لە کۆمەڵگادا، لەم سوڕەدا جارێکی تر لە وێستگە و کەناڵە هونەرییەکانەوە دەبێتەوە بە زانین و هۆشیاری باو، باوێك بە دوو باڵی ئەفسووناویەوە دەفڕێت و خۆی دەکاتەوە بە پارچەیەك لە نەستی هەریەکێک لە ئێمە. ئەو قسە پیس و بێ بەهایانەی لە کوچە و کۆڵانەکانی ستەمکاریدا بەرهەمهاتوون، ئەو گوتارانەی لە شەڕی تایبەتی کەسێتی و وێرانکردنی کولتووردا بەکار هاتوون، جگە لەوەی خۆیان هیچ ڕەوایەتییەکی کۆمەڵایەتییان نییە، لە ڕێگای نمایش و بەرنامە زەوقسزەکانی بە حساب "قسەی نەستەقەوە" ڕێگەیان پێدەدرێت و ڕەواییان لە ئاڵتوون بۆ دادەتاشرێتەوە.

ئەم کۆمیدیایە جگە لەوەی گوڕ و تینە ناقایلەکانی ناو کۆمەڵ خاڵی دەکاتەوە و لە کردەوە دایاندەبڕێت، بێ پەروایی و گاڵتەجاڕیش دەکاتە سیمای ژیانی ئەو کۆمەڵگایە. ژیان بە جۆرێك بێ بەها دەکات کە هەمیشە هەموو لەسەر گازی پشت بکەوین و چوارپەلمان لە ئاسمان، بەدەم بەدبەختییەکانی خۆمانەوە بتریقێینەوە. تەزویرمان لا ئاسایی ببێت، دزینی سامانمان پێ کۆمیدیا بێت، لاقەکردنی کەرامەتمان پێ هەزەلی و تەنانەت مەرگی خۆشمان پێ لە هەڕاجخانەی سوعبەت و گاڵتەوگەپ دەنێین و هێشتا هەر دڵخۆشین. باوەڕ ناکەم، ئەمە بە ئاسانی لە هیچ کۆمەڵگایەکدا هەڵکەوتبێت، باوەڕناکەم هیچ ئەفیون و هۆشبەرێك وەك ئەوەی میدیا و هونەری ئەم هەناسە پیسە بێ پرانسیپە بە ئێمەی دەکات، توانیبێتی بە کەسی کردبێت. بەڵام هێشتاش دەرفەتێكی گەورە هەیە ئەم گاڵتەجاڕی و سووکایەتی پێکردنە لە جێیەك ڕابگرین. بێگومان دەسەڵات دەتوانێت بەم کارە هەستێت، بەڵام هیچ کات دەسەڵاتێکی ستەمکار ئەمەی لە قازانج نییە! بۆیە گرنگە خەڵك خۆی بتوانێت سنوورێك بۆ ئەم گاڵتەجاڕییە دانێت.  

سێیەم: قیڕە وتاری جنێوفرۆشان؛ ئادەی یەكێك پێمان بڵێت: لە چ سووچێکی مێژوودا؟ لە شارستانییەتی کام لە کۆمەڵگاکاندا؟ سووکایەتی کردن و شکۆ شکاندنی مرۆڤ بەشێك لە فەرهەنگی درووستکردوە؟ ئەی ئەگەر فەرهەنگێك لەسەر قسەی پیس و ناشیرینکردن بونیاد بنرێت چی جیاواز دەبێت لە فەرهەنگی ئەو دوژمنانەی، ئێمە خۆمان بە فاشیست و کۆنەپەرست و تۆتالیتار و ستەمکار لەقەڵەمیان دەدەین؟ ئەمڕۆ لە ژینگەی قسەوباس و وتارەکانی کۆمەڵگای ئێمەدا کۆمەڵێك خەڵك هاندراون و گەشەیان پێدەدرێت کە بەبێ هیچ بنەمایەك و بە ئاستێکی زۆر نزمەوە هۆشی خەڵك پڕبکەن لە سارد و سووکی و هەمووشیان بە ڕۆشنبیری و بە وتارخوێندن و بە باسی سیاسی و کۆمەڵایەتی لەسەرمان حساب دەکرێن. ئەم وتارانە لەیەکەم سروشتیاندا پڕن لە قیڕەقیڕ پاشان توانج و تەشەر و تەشهیر سەرەکیترین میکانزیمیانە. جگە لەوە دەستەیەکی تر بە هەمان هەناسە لە ماسمیدیاکاندا بەڕێژنە ساردوسووکیمان بەسەردا دەبارێنن. بەدەر لەو قیڕەقیڕەی دەیکەن؛ ڕۆژانە لە لایڤ و بەرنامەکانی تەلەفزیۆن و ڕادوێ و کەناڵە جیاجیاکانەوە دووبارە گوێ بیستیان دەبینەوە. ئەم هەناسەیە جێی بە هەناسە ڕژد و جوانەکانی کۆمەڵگا لێژکردوە و زۆربوونیان فەزای گوێگرتن و گوتاری باشی هەراسانکردوە، تا ئاستێك هاتوە تەواوی ژینگەی ڕۆشنبیری و داهێنانی پڕ کردوە لە پیسی، ئەو خەڵکەی کە ئاستێکی هۆشیاری نزمی هەیە ڕۆژ لە ڕۆژی بەهۆی ئەمانەوە زیاتر ئاستی دادەبەزێت و چەماوەی هۆشیاری گشتی بەهۆیانەوە ڕۆژ لە ڕۆژی لە نشێوە.

ئەوانەی ئەم تاوانانە دەکەوێتە ئەستۆیان، بەردەوام دێڕ و وشە ناشیرینەکان پەخش دەکەن، بەتایبەتیش لە کەناڵەکانی ماسمیدیاوە. بەڵێ ئەو کەناڵانە پڕ بوون لە وشەی "ئەحمەق"، "بێ ئەخلاق"، "ناوگەڵ"، "گوێدرێژ"، "خوێڕی"، "پاشەڵی ڕووت"، "..." ...تاد و چەندین سووکایەتی کە بەر لە هەر کەس بەوانە دەکرێت کە گوێ بیستی بەرنامە و خوێنەری وتارەکانیانن. توڕەیی وستەمکاریی هێشتا پاساوی ئەوە نادات کە ئەمە ناوبنێین ڕەخنەگرتن، ڕەخنە و سووکایەتی لە یەك جودان و هەریەکەیان پرانسیپی تایبەت بە خۆیان هەیە. چی دەسەلاتداری ٢٨ ساڵێ ڕابردووی کوردستانە (هەموو جۆرەکانی دەسەڵات) بەوانەشەوە کە لە ژیاندا نەماون شایستەی ئەوەن دادگایی بکرێن و سزای خۆیان وەربگرن، بەڵام سووکایەتی پێکردنیان جگە لە خراپکردنی کۆمەڵگا هیچی تری لێ بەرهەم نایەت. ئەو جنێو فرۆشییە ڕووی تاوانکاران و کاربەدەستانی گەندەڵخۆر سپی دەکاتەوە، بەڵکو دەرفەتیان دەداتێ باشتر قەپ لە مافەکانی خەڵك بگرن و هیچ کام لەو سووکایەتی پێکردنانە زەڕەیەك لە هەژموونی ئەوان کەم ناکاتەوە. ئەم ناهونەرییە، تەکنیکێکە یاوەرانی دەسەڵات و دوژمنەکانی ئێمە و شەریکەکانی ئەوان هەر بۆخۆیان داهێنەری بوون و گومان ئەکرێت خۆیان لە پشت بەربڵاوی بەکارهێنانیەوە نەبن. بەدڵنیایی هەموو ئەو جنێوفرۆشە پسپۆڕانەی سەر شاشەکان لەلایەن ستەمکاریی و داگیرکەرانەوە پشتیوانی دەکرێن و ڕۆژانە و مانگانەیان بۆ خەرج دەکرێت. جا ئەو ڕۆژانەیە ئەگەر ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بێت، لە ڕێگەی لایک و پیاهەڵدان و جەماوەریی کردنیانەوە بێت یان لەڕێگەی موچە پێدان و ئیمتیازاتەکانی وەك زەوی و زار و دەستکەوتی ترەوە بێت.    

هەندێ سەرچاوە

لەپشت هەر یەك لەم هەناسانەوە چەند هۆکارێك هەن بۆ گەشەسەندنیان، یان بۆ بڵاوبوونەوەی ئەم ژەهرە بەبەردەوامی و بەو ئەندازەیە. بەشێك لە هۆکارەکان پەیوەندیان بە تەکنیك و سروشتی گەشەکردنی پەخشەوە هەیە. بەشێکی تر پەیوەندی بە ژینگە و پێشینەی درووستبوونی ئەو کاراکتەرانەوە هەیە. سووکایەتی کردن و شکۆ شکاندن بە گشتی یەکێکە لە خەسڵەتەکانی دوژمنایەتی لەناو کۆمەڵگا بەراییەکاندا. ئەگەرچی تا ئێستاش لە پێشکەوتووترین کۆمەڵگای دونیادا ئەو تەکنیکە بە ئەندازەی جیاواز و بە شێوەی جیاواز بەکاردەهێنرێت، بەڵام هێشتا لەو کۆمەڵگایانەشدا هەر بە خەسڵەتێکی بەراییەوە و لە ڕێگای ئایینی کۆمەڵگاکانەوە ماونەتەوە. زۆربەی جارەکان دەزگا هەواڵگری وسیخوڕییەکان گەشەیان پێدەدەن. بەڵام لەو کۆمەڵگایانەی هێشتا پێشنەکەوتوون، کە خەسڵەتی بەرایی بوون تێیدا زیاترە لەدەستدانی پێگەی کۆمەڵایەتی دەتوانێت زیانی گەورە لە دەستکەوتی مرۆڤ بدات، بۆ نمونە ئەگەر پڕوپاگەندەیەك بڵاو ببێتەوە لەسەر "نەشیاوی" کەسێك زۆر زیاتر کاریگەری دەبێت وەك لەوەی خودی کەسەکە لە ڕووی کۆمەڵایەتیەوە بەڕاستی نەشیاو بێت بەڵام پروپاگەندە نەیگرتبێتەوە.

دەسەڵاتی سیاسی لە کوردستاندا (حوکمڕان بووبێت یان لەخەیاڵی خۆیدا شۆڕشگێڕ بووبێت) هەمیشە لەڕێگای جنێودان، ساردووسووکی بە نەیار، هەروەها شکاندنی بەرامبەرەوە هەوڵیداوە چاکەی خۆی بسەلمێنێت، نەك خۆی چاکەکار بووبێت و باکی لە هیچ شکاندنێکی نەیارەکانی نەبووبێت. بەهۆی هێزی هەژموونی دەسەڵاتی سیاسییەوە، هەموو کردەوەیەکی حوکمڕان دەیان جار بەهێزتر دەبێتە کولتووری خەڵك، بۆیە بە ئاسانی ئەم خەسڵەتە قێزەونانە لەناو کۆمەڵگادا جێکەوتوون، بەداخەوە. هەر بۆیەش ئەگەر ئێمە لە ڕەخنەیەکی بەڵگەداردا بە سەرۆکی حکومەت بڵێین: "گەندەڵی لە دامەزراوەکانی حکومەتدا هەیە و ئاستەکەشی بەرزە و پێویستە لێکۆڵینەوەتان لەگەڵ بکرێت و بدرێنە دادگا"!! ئەم دێڕە زۆر کەمتر کاریگەری لەناو کۆمەڵگای کەم هۆشیارییدا درووست دەکات لەبەرامبەر ئەوەی ئەگەر لە کەناڵێکەوە پێی بڵێین: "سەرۆکی حکومەت بێ ئەخلاقە، ئەگەر یەكزەڕە ئەخلاقی هەبوایە کوڕەکەی لە باشترین خوێندنگە نەیدەخوێند و مناڵی فەقیریش قەڵەمیان نییە پێی بنووسن" گەر بەراوردی ئەم دوو دەربڕینەی ناقایلی بکەین هێز و مامەڵەی ژیرانەی ڕەخنەمان بۆ دەردەکەوێت و دەبینین ئێمە بە چ مەترسییەکدا گوزەر دەکەین. ئەو مەترسیەی نە کارمان پێ دەکرێت و نە گوتارەکانمان جێ دەگرن.

ئەم هەناسە پیسانە، کار و کردەوە لە کینەدا خاڵی دەکەنەوە. ئەم هەناسانە کولتووری ئاخافتن و نووسین دەشێوێنێن بێ ئومێدی دروستدەکەن. گفتوگۆ دەکوژن و مەیدانی بەریەك کەوتن تێکڕا دەکەنە بەریەککەوتنێك کە هەر دوو دانەیەکی بەریەککەوتوو هێز لە یەکتری کەم دەکەنەوە. بۆ نمونە بیهێنەرە بەر چاوی خۆت کە چ کاردانەوەیەکت دەبێت بەرامبەر ئەم دوو دەربڕینە:

١. بە باوەڕی من لێکدانەوەکەت هەڵەیە، ئەو لێکدانەوەیە تەنیا پشت بە دید و بۆچوونە ئایینییەکان دەبەستێت، کە ئەوانەش بە تەنیا بەس نین بۆ حوکمڕانی و گفتوگۆ لەمەڕ پرسەکانی ئەمڕۆی کۆمەڵگاکەی ئێمە.

٢. دەبڕۆ ئەم حەماقەتە چییە تەنیا بە ئەقڵێکی ئیسلامی بیر دەکەیتەوە، جا خۆ ئەوە گوتاری داعش و مەلا گەوادەکانی سەر بە تورکی بێ ئەخلاقن.

کام لەم دوو دەربڕینە کار و کردەوە درووستدەکەن؟ چۆن کار و کردەوەیەك؟ کام لەم دوو دەربڕینە ڕق و تۆڵە دەکاتە کولتوور؟ کام لەم دوو دەربڕینە فەرهەنگ و چارەسەر دەوڵەمەند دەکەن؟...تاد.

دوو نمونەی تر:

١. ئەو ئەندامانەی لەم دواییانە کاندیدی دەسەڵاتن بۆ پەرلەمان دەبێت لێپێچینەوە لە پێشینەی مێژووییاندا بکرێت، چونکە هەیانە تاوانبارە بە بەشداری کردن لە گەڵ ڕژێمی پێشووی بەعس و دەستیان هەیە لە دژایەتی کردنی خەڵكدا لە ڕێگەی پرۆسەکانی ڕژێمی پێشوەوە. نەك ناتوانن ببنە نوێنەری خەڵك دەبێت خۆش بەخت بن کە خەڵك لێێن خۆش بووە و بە سزای نەگەیاندوون.

٢. "عەزیزان تۆ لەسەردەمی عەولەمەدای لە سەردەمی پۆستمۆدێرنەدای لەدوای سی ساڵ حوکمڕانی تاقمەکانی جەلالی و مەلایی ئێستا سکاڵا دەبەنە بەردەمی (س) ... ئەوە چ کارەساتێکە (س)نێکی گەلحۆی گەمژەی کۆنە بەعسی دابنیشێ، باوەڕتان هەبێت هێندەی گوێدرێژێك عەقڵ لە کەلەیدا نییە"!{وەك دەق لە لێدوانێکی ڤیدیۆییەوە وەرگیراوە}

ئەوانەی ئەم هەناسانە بەگەڕ دەخەن ئەبێ بۆ خۆیان گرێیەک، کێشەیەکی دەروونی یان کۆمەڵێك نەخۆشی و گرفتارییان هەبێت. ئەم خەڵکانە بەهۆی فەراهەم بوونی تەکنیکەوە ئیگۆیان باڵایکردوە، ئەمانە لە پێناوی بەجەماوەری بوونی خۆیاندا و بە هۆی پاداشتێکی ماددی و/یان مەعنەویەوە دەجووڵێن و کاریان ئەوەیە ژەهر بکەنە ناو ناخی کۆمەڵگاوە.

دەرئەنجام و چارەسەر

بێگومان؛ ئەگەر ئەم هەناسانە نەبن بۆ خاڵی بوونەوە، و ئەگەر هاوڵاتی و گوێگر بەر بەم هونەر و سەلیقە شێواوە بگرن، ئەوا کۆمەڵگا دەتوانێت ڕێگای باشتر هەڵبژێرێت بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی ئەو ستەم و خراپەکاریانەی بەرامبەری دەکرێت. بەڵکو ئاسانتریش دەتوانرێت ڕێگە لە سەرکەوتنی داگیرەکەران بگیرێت.

کەواتە، ڕێگەگرتن لەم هەناسانە بە سەیر نەکردن و گوێ لێ نەگرتن و نەخوێندنەوە و جیاکردنەوەیان دەبێت لەکۆی ئەو وتار و وانە و نمایشە جوانترانەی کە ئەشێ کەمتریش دەست بکەون. بۆیکۆت کردن و ڕێگەگرتن لەوانەی بەزۆر دەیانەوێت ناشیرینییەکانی نەتەوەیەك بە جوان پیشانبدەن یان ئەوانەی هەر لە خۆڕا لە چکۆلەترین بۆنەدا سووکایەتی بە کوردبوون و نیشتمانی بوونی ئەو ناوچەیە دەکەن. بۆیکۆتکردنی ئەو کۆمیدیایەی جگە لە زۆربڵێیی هیچی تری لە پشتەوە نییە! هەروەها بۆیکۆتکردن هەموو ئەو وتار و لایڤ و کورتە تێکستانەیە نەرێنین و سووکایەتیان تێدایە، ئەوانەی جنێوفرۆشی و بڵاوکردنەوەی ژەهری کولتوورییان کردوەتە پیشە.

بێگومان ڕێنیشاندانی خەڵك و دوورخستنەوەی جەماوەر لەم گوتارە بەکاربەرانە بە کارێكی هەرە لە پێشینە دادەنرێت بۆ گۆڕینی ئاستی هۆشیاری خەڵکی "کوردستان" و ئاراستەکردنی وزە و تواناکان بەرەو ئاراستەکانی گۆڕانکاری ڕاستینە.