هەرجارەی باسێك ژمارە -٢٩

خەڵات

پوختەی باس:

لەم ڕۆژانەدا ڕەفتار و لێدوانەکانی (نادیە موراد) کچە یەزیدی براوەی خەڵاتی نۆبڵ بۆ ساڵی ٢٠١٨ زۆر گفتوگۆی دەربارە دەکریت. ئەم بابەتە جگە لە دەرفەتێکی زێڕین بۆ قسەکردن لەسەر (خەڵات) وەك وشە و کردە هیچ گرنگییەکی تری نییە. خەڵاتکردنی کەسێك گرۆیەك کەسی بن یان مەعنەوی لەخۆیدا بریتییە لە پرۆسەیەك کە جیاکارای تێدا برجەستە دەبێت ئەوەش بۆ زەقکردنەوەی شتێك، چەند شتێك یان کردەوەیەك. ئامانج لە گرنگکردنی ئەو خەڵاتکراوە بە خۆی و کارەکانییەوە لە پێناوی بەرژەوەندییەکی دیاریکراوی شکڵی و جەوهەریدایە. بۆیە ئەم دەرفەتە سوود لێوەردەگرین بۆ شەن و کەوێکی سادە لەسەر وشە و بیرۆکە و پرانسیپی (خەڵاتکردن)، بەگشتی. کەواتە دێڕەکانی ئەم تێکستە، بەهیچ جۆرێك کەم تا زۆر پەیوەندیدار نییە بە پرسی خەڵاتەکەی (نادیە موراد) ەوە و پاشانیش کردەوەکانی دواتری ئەو کەسە. ئەوەی خودی تێکستەکە دەیەوێت ڕوونی بکاتەوە، ئەوەیە کە (خەڵاتکردن) لە هەر شێوگ و داڕشتەیەکدا بێت، کردەوە و پرۆسەیەکە تەنیا کۆمەك بە جیاکاری دەکات و لە زۆربەری بارەکانیشدا بە قازانجی بێدادی دەکەوێتەوە.

وشەی خەڵات و دەلالەتەکانی

(خەڵات)، لە فەرهەنگی خاڵ، بەشی دووهەمدا هاتوە: {شتێکە کە یەکێکی گەورە بیبەخشێ بە یەکێکی بەرەوخوارتر لە خۆی لە ڕووی پیاوەتییەوە}. ئەم وشەیە لە زمانی ئینگلیزیدا بەزۆری بە وشەی Award یان Prize  ناودەبرێت، وشەی یەکەمیان زیاتر بەرامبەر بە وشەی (المکافئة) ی زمانی عەرەبییە. {المکافئة بشئ لإنجاز مالم یستطعە سواه} واتە پێبەخشینێك بە شتێك کە یەکێکی تر ناتوانێت ئەوە بکات کە ئەو کردویەتی. بەڵام وشەی دووهەمی زمانی ئینگلیزی لە سەدەی شانزدەوە زیاتر بەکار هاتوە بەتایبەتیش بۆ ئەو دەستکەوتانەی جەنگ بوە کە لە دوژمن گیراوە، کە بەرامبەر بەو چالاکییە پاداشتێکیان پێشکەش کردوە بەهەرکەسێك ئەنجامی دابێت. بەڵام Award وشەیەکە زۆر بۆ ئەو بۆنانە بەکارهاتوە کە تێیدا ڕێنیشاندەری کراوە بۆ لادەرێك یان تاوانبارکراوێك یان کەسێکی یاخی. بەهەمان شیوە وشەی (خەڵات) ی زمانی کوردی بۆ هەمان مەبەست زیاتر بەکار هاتوە، واتە کاتێك دەسەڵاتدار ویستویەتی ئەرکێکی قورس جێبەجێ بکات و خۆی نەیتوانیوە، خەڵاتی داوە بە هەرکەسێك بتوانێت بۆی جێبەجێ بکات. خەڵات وەرگرتن بۆ بە یەکەم دەرچوون لە خوێندن، خەڵاتی بردنەوەی باشترین فیلم، یان خەڵاتی ڤیستیڤاڵی فڵان، هیچیان دابڕاو نەبوون لە دەستکەوتێکی ماددی دیاریکراویش، بە پێچەوانەوە هاوپێچ بوون بە دەستکەوتێکی سەیر. ئەمەش بۆ ئەو پاداشتەی دەسەڵاتدار دەگەڕێتەوە کە دەیبەخشێت بە کارکردنێك کە "کەسێکی تر ناتوانێت وەك خەڵاتکراو ئەنجامی بدات.

هەر وشەیەکی (خەڵات)، ئاماژەدان و دیاریکردنی هەڵسەنگاندنێکی دیاریکرو لە خۆ دەگرێت، بە هەر زمانێك ئەو وشەیە دەرببڕین. لە زمانی عەرەبیدا بۆ نمونە وشەیەکی ترمان هەیە کە ئەویش وشەی (الجائزة) یە، ئەم وشەیە لە (المکافئة) زۆر جیاوازترە، پێوانەی بابەتی زیاتر لە خۆ دەگرێت. وەرگرتنی جائزەی یەکەم و دووهەم و سێیەم، پێوانەیەکی بابەتی لەبەرامبەردا هەیە، بەڵام ئەم جیاوازییە بە ئاسانی هەست پێناکەین لە دوو زمانەکەی تردا. لە زمانی کوردیدا ئەگەر بمانەوێت بە وردی هەستی پێ بکەین دەبێت لە ڕستەدا بیبیستین، بۆ نمونە (تیپی تۆپێنی کوردستان خەڵاتی یەکەمی بردەوە). لەم ڕستەیەوە دەزانین کە پیوانەیەکی بابەتی هەیە، ئەویش یاریکردن و گۆڵکردنە بۆ بردنەوەی شتێك، جیاواز لەو خەڵاتەی دەکرێت بەرامبەر هەڵسەنگاندنی ئەنجامدانی شتێکی دیاریکراو.

خەڵات و گرفتی دادپەروەری  

چەند چەمکێکی گرنگ هەن، کە لێرەدا ناتوانین باسی هەموویان بکەین بەوردی، چونکە زۆر هەڵدەگرن. لە نێو ئەو چەمکانەدا چەند دانەیەکی سەرەکی وەك ڕەوایی و ئازدی و یەکسانی هەن. بۆ نمونە؛ ئەم سێ چەمکە لە کۆڵەکە سەرەکی و بنەڕەتییەکانی دادپەروەرین و هیچ دادپەروەرییەك بە پێوە ناوەستێت ئەگەر بە وردی حساب بۆ ئەم کۆڵەکانەی خۆی نەکات. (خەڵات) چ وەك وشە، چ وەك پرۆسە، یەکێکە لەو بابەتانەی زۆرترین زیان بە ڕەوایی دەگەیەنێت، ئەوەش لە ڕێگای لەقکردنی چییەتی هەریەك لە ئازادی و یەکسانی. ئەگەر پرسیار لە خۆمان بکەین، کێیە ئەو کەسەی دەتوانێت خەڵات ببەخشێت و لە بنەڕەتدا بە چ پاڵنەرێك دەیبەخشێت! ئەوا بۆمان دەردەکەوێت لە بنەڕەتەوە پێکهاتەیەکی هەرەمی هەیە لە پرۆسەی بەخشیندا، جگە لەوەی ئەو پێکهاتە هەرەمییە سەروخواری تێدایە، لە پرسی خەڵاتدا نمایشی بەخشینێك دەکات لە بەهێزەوە بۆ لاواز ئەو بەخشینە دەدرێت. بەم بەخشینەش لاواز بەهیزتر دەبێت، نەك تەنیا لە بەر ئەوەی دەستکەوتێکی ماددی وەردەگرێت، بەڵکو لە بەر ئەوەی ئاشکرا دەبێت کە ئەوی لاواز ڕەزامەندی و پێ باشبوونی ئەوی تری بەهێزی وەرگرتوە. لە خۆیشیدا هەڵبژاردنی لاوازێك لە لایەن بەهێزەوە بۆ بەخشینی خەڵات وا دەکات کە بەهێزەکە بەهێزتر ببێت، نەك پشتیوانی لە لاوازێك بکرێت تا بگاتە ئاستی بەهێزەکان. لەم پرۆسەیەدا ئەوەی دەگوزەرێت بە سیمبوڵکردنی خەسڵەتێکە یان کارەکتەرێکە بۆ نمایشکردنی لاوازەکان، هەروەها بۆ دەرخستنی پێخۆشبوونی بەهێزەکان، هەر لە خۆشیدا هاوزاڵکردن و فراوانکردنی هەژموونی بەخشندەکەیە، بەو پێیەی ئەوێکە کە دەتوانێت هەڵسەنگاندن و گوزارە لە چاکەکاری لاوازێك بکات.

کەواتە، لە پرۆسەی دیاریکردن و بەخشینی خەڵاتدا، هەرجۆر و هەرچییەك بێت، ئێمە دێین و شێوگێك جیادەکەینەوە و بە چاکتر لە هەموو شێوگەکانی تر هەژماری دەکەین و دواتر دەشیکەینە شێوگی زاڵ و باو بەسەر هەموو شێوگەکانی ترەوە. لە ڕێگەی بەخشینی خەڵاتەوە کە هێزێکی مادی و مەعنەوی زیاتر دەداتە کاراکتەری مرۆڤ جیا لەوانی تر، بناغەکانی جیاکاری پتەو دەکەین. کەواتە لاوازەکان لاوازتر دەکەین، بەشایستە نەکردنیان بەرامبەر وەرگرتنی خەڵات. کەواتە خودی خەڵات ڕێگایەکە، پرسی یەکسانی دەخراتە بەردەم مەترسی قوڵکردنەوەی جیاوازییەوە، هەروەها شێوگی خوازراوی باو دەکاتە ڕابەر، کە جارێکی تر دەبێتەوە بکوژی جیاوازییەکان، {ناکریت لە بیری بکەین کە جیاوازییەکان، سەرچاوەی بەختەوەریی و سەرچاوەی گەیشتنن بە دادپەروەری}. لە پرسی ئازادیشدا، داڕشتنەوەی خواستی بەخشندە دەبێتە هەژموون بەسەر ئیرادەی داهێنەرانەوە. کاتێك (خەڵاتێك)ی داهێنان دەدرێتە داهێنەرێك و پێوانەکان لە لایەن بەخشندەی خەڵاتەکەوە دەکرێت، ئەوا ئازادی کردەوە و ئازادی خواستی داهێنان بە خواستی خەڵات بەخش سنووردار و ڕاو دەکرێت. بۆ نمونە با وای دانێین سیستەمێکی سیاسی خەڵاتێکی ئەدەبی پێشکەش دەکات! ئایا پێوانەکانی بەخشین ئەوانەش دەگرێتەوە کە شاکارێکی ئەدەبی پێشکەش دەکەن، بەڵام دژ بە بەرژەوەندی سیستەمە سیاسییەکەن؟ بێگومان نەخێر، ئەمەش بۆ هەموو ناوەندەکانی تر ڕاستە. لێرەوە دەردەکوێت کە ئازادییەکانی خواستی گوتار و داهێنان دەچنەوە خزمەت ئایدیاکانی خەڵات بەخش، ئەمەش ئاستێکی مەترسیدارە لەسەر ئازادی و پاشان دادپەروەریش، بە تایبەت کە دەبینین چۆن دەبێتە بکوژی جیاوازییەکان.

لاوازی و خراپی بیرۆکەی خەڵات

هەندێجار هەیە خەڵات ماددییە یان مەعنەوییە و زۆرجاریش هەردووکیانە بە پێکەوەیی. لە هەموو بارەکاندا (خەڵات) جیاکردنەوەیەك درووست دەکات، بەرئەنجامی جیاکردنەوەی بڕێك لە دەستکەوت (ماددی و مەعنەوی) و پێشکەشکردنی بە کەسێك، تیمێك یان چەند دانەیەك لەمانە. لە خۆیدا ئەو جیاکردنەوەیە کارێکی ناشایستەیە، چونکە شتێکی زیاتر لە پێویست دەبەخشێتە وەرگرێك بۆ جیاکردنەوەی لەوانی تر. بیانووی جیاکردنەوەکە "گوایە باشترە لەوانی تر یان باشترینە لە ناو هەمواندا" ئەمەش ڕاست نییە، چونکە پێوانەی باش و باشترین بە پێی فەلسەفەی ڕەوشت و تێڕوانین دەگۆڕێت. لە خۆیدا وشەی باشتر و باشترین هەمیشە لەژێر پرسیاردایە. ئایا چی باشترینە، و کامە لە هەرە باشەکانە و بە پێوانەی کێ؟ ئەگەر ئەم پرسیارانە لە خۆمان بکەین، ئەوکات جارێکی تر دووبارە دەزانین کە پرۆسەی خەڵاتکردن پرۆسەیەکی جیاکارییە بە خواستی بەخشندەی خەڵات.

خراپیی ئەم پرۆسەیە، لەو خالەدا بە ئاسانی دەتوانین باس بکەین کە دەبێتە هۆکاری سەرەکی بۆ دروستکردنی جیاکاری. جیاکاری یەکێکە لەو خواستانەی بازاڕ کە بەهۆیەوە دەتوانرێت ناهاوسەنگی درووستبکرێت، هەموو ئەو ناهاوسەنگیانە دەبنەوە بە لەمپەڕ لە بەر دەمی دادپەروەریدا و بە قازانجی هەژموونی بە هێز کۆتایی دێت. (خەڵات) کردن بۆ ئەنجامدانێك، لە هەر ئاستێکی گشتیدا بێت، جیاوازە لە پێزانینی مەعنەوی بۆ ئەنجامدانی چاکەکارییەك، پێزانینی مەعنەوی بۆ چاكەکاری ناکرێت پێبەخشینی پریڤیلج (إمتیاز) بێت، واتە لە پێشینە پێدان بێت. بڕیارە چاکەکاری کاری گشتی بێت، لە کۆمەڵگای دادپەروەردا، بۆیە پێدانی هەر ئیمتیازێك ناڕاستەوخۆ بە خراپکردنی ئەوانی تر تەواو دەبێت. لە دۆخی بەخشینی خەڵاتی نۆبڵ بۆ ئاشتی بە (نادیە مورد)، (مەلالە یوسیفزای) یان (باراك ئۆباما) دا هەموویان پێ بەخشینی ئیمتیازی ماددی و مەعنەوییە کە بە جۆرێك لە جۆرەکان بە شایستە نەکردنی ئەوانی ترە،  کە هەمان کار یان ئەشێ زیاتریشیان کردبێت. لێرەدا جیاکردنەوەی یەکێك بۆ بەسیمبوڵکردن لەبەرامبەر ئەوانی تر لە خۆیدا کۆمەکێکی گەورە بە گەشەی خۆپەرستی دەکات لە ناخی مرۆڤدا، ئەمەش لەبەرژەوەندی دادپەروەری و یەکسانی و ئاشتیخوازیدا نییە بە پێچەوانەوە کۆڕی ململانێی نا ئاشتیخوازانە بەبەردەوامیی بەهێز دەکات.

گەر نمونەی پۆلێکی خوێندن وەربگرین، دەبینین خوێندکاری یەکەم هەمیشە جیاکراوەیە لەوانی تر، کە هەرگیز ناکاتە ئەوەی خوێندکاری یەکەم لەوەکانی تر باشتر بێت تەنانەت لە خودی خوێندن و وانەکانیشدا. هەر سیستەمێك بۆ ڕیزبەندکردنی مرۆڤەکان لە بەرامبەر لێکەمکردنەوەی ئەوانی تر بێت دەبێتە هۆی جیاکاری و بەخشینی ئیمتیاز یان لە پێشینەیی دان بە کەمینە، ئەمەش جگە لە زیان گەیاندن بە دادپەروەری و ئاشتی نیوان مرۆڤەکان دەبێتە هۆکار بۆ خراپکردن و نەخۆشکردنی ئەوانی تر کە خەڵاتیان نەبردوەتەوە، یان دوای یەکەم ڕیزبەندکراون. گەشەپێدانی خۆپەرستی (ئێگۆئیزم)، ئەو نهێنییە سەختەیە کە یاریدەرە بۆ گەشەسەندنی کۆمەڵگایەك کە ئیندیڤیدوالیزم باڵی بەسەر هەموو جومگەکانیدا کێشاوە. قازانج لە سەرخستنی ئیندیڤیدوالیزمدا پەرتکردنی بەرژەوەندی هاوبەشە و جیاکردنەوەی پرسە گشتییەکانە بۆ پرسی تاكگەراییەك کە بەئاسانی بتوانرێت ئاراستە بکرێت (کۆنترۆڵ). ئەگەرچی تاکگەرایی، سیمایەکی بەرفرە لە ئازادی کورتمەودا و بەرتەسك دەخولقێنێت، بەڵام لە خۆیدا دەرفەتێکی زێڕین دەبەخشێتە هێزی بەهێز لە کۆنترۆڵكردن و سەپاندنی هەژموونی خۆیدا.

پێویستی هاندان و گرفتی خەڵاتکردن

کاتێك کە دیاردەیەك یان پرسێك ڕەتدەکەینەوە، ناکرێت هەروا بە بۆشایی شوێنەکەی جێ بهێڵین، چونکە دەشێت شوێنی ئەو شتە پێویستی بە تیمارکردن هەبێت یان پێویستی بە جێگرەوەیەك (ئەڵتێرناتیڤ) هەبێت. تێبینی بکە، لە پرسی (نادیە موراد) یان (باراك ئۆباما) دا دەرفەتی یەکسان نییە بۆ ئەوانی تر کە هاوشێوەی ئەوانن! واتە چەندانەن لەوانەی وەك نادیە بوون، بۆ دەبێت نادییە جیا بکرێتەوە بە هەموو پرۆسەکانەوە! پاشتر دەبینیت نادییە وەك سیمبوڵێك چۆن مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت. کە لەخۆیدا دەبێتەوە بە نوێنەری قوربانی و جەلادیش لە یەك کاتدا. یەکانگیری ئەم دوو خاڵە واتە (قوربانی و جەلاد) لەیەك سیمبوڵدا، بۆ نمونە (نادیە موراد) {کچێکی یەزیدییە لەلایەن چەکدارانی داعشەوە سوکایەتی پێکراوە، هەروەها دروستکەران و ئاسانکاران و خودی داعشەکانیش پێکەوە هەموو داکۆکی لە نادیە دەکەن و بۆنەی بۆ دروست دەکەن}، کەواتە بەهەموویان هەژموونی ڕەوایی ڕووداو دروست دەکەن. بەهەمان شێوە لە کەیسی (باراك ئۆبامادا) کاتێك وەك سەرۆکی وڵاتە یەکگرتوەکان خەڵاتکرا لە پێناوی: (ئەو هەوڵە بێوێنەیەدا بوو کە بەخشی بە ئاستی بەرزی دیبلۆماسیەت و هاوکاری جیهانی لە نێوان خەڵکدا)، ئایا ئەو دەرفەتەی بۆ ئەو خولقاوە کە ڕۆڵێکی بەرزی دیبلۆماسی ببینێت بۆ هاوشێوەیەکی گونجاوە؟ ئەمە ئەگەر لە بنەڕەتدا بێلایەنانە کۆمیتەی هەڵبژاردنەکە کاری خۆیان کردبێت. بەهەمان شیوە گوایە (نادیە موردا) بۆیە خەڵاتی پێبەخشرا، چونەکە )تواناییەکی بێوێنەی خەرجکرد لە پێناوی کۆتایی پێهاتنی توندوتیژی لاقەکردن وەك چەکێك لەنێوان هیزە شەڕکەرەکاندا). لەهەردوو بارەکەدا دەبینین ئاکامەکان پێچەوانە دەکەونەوە، سەرباری ئەوەی سەرۆکی کۆمیتەی بەخشینی خەڵاتەکەی ئۆباما دواتر دانی بەوەدا نا کە پێدانی خەڵاتەکە هەڵەیەکی گەورە بوە، خودی ئیدارەی ئەمریکاییش لەسەردەمی ئۆباما و بەئیمزای ئەو جیهانیان بەرەو چەندین جەنگی تر برد، وەك سۆمال و یەمەن و سوریا..تاد هەروەها موشەکی ئەتۆمی ئەمریکاییش زیاتر پەخشبوەیەوە لە جیهان و ناوچەی ئاوە گەرمەکاندا. بۆ نادیە، هەمان پرس ڕاستە، ئەوە نادیە نییە کە بەری بە توندوتیژی لاقەکردن گرتوە، بەڵکو ئەوە هێزی شۆڕشگێڕانەی پێشمەرگەکانی پەکەکە و سەربازەکانی ڕۆژئاوای کوردستانن کە بەریان بە داعش گرت چ لە شەنگال و چ لە دەروەی شەنگالیش.

لەخۆیدا بە سیمبوڵکردنی ئۆباما و نادیە بۆ ئاشتی پرۆسەیەکە بۆ شاردنەوەی هێزی ئاشتیخوازی ڕاستینە، بۆ بەسیمبوڵکردنی درۆیینەی ئەو کاراکتەرانەی کە تەنیا ڕۆڵی سیمبوڵێکیان پێ دەبەخشرێت. لە بەرامبەردا دەکریت بیر لە پێچەوانەکەشی بکەینەوە و بڵێین ئەی ئەگەر خەڵات نەبێت، ئەوا چ هاندانێك دەتوانێت بەردەوامی بدات بەو وزە ئەرێنییەی کۆمەڵگا بەرەو باشتر. لە خۆیدا سزادان جۆرێكە لە هاندان، و میکانیزمی سزادان جیاوازییەکی گەورە دروستدەکات بۆ بەرەوپیرچوونی دادپەروەری بە بەراورد لەگەڵ خەڵاتکردندا. خەڵاتکردن ژینگەیەك دەخولقێنێت، خراپەکاری هەبێت بۆ ئەوەی خەڵات و خەڵاتکەر و خەڵاتکراو بەردەوامییان هەبێت، بە بێ بوونی خراپە، دەرفەتێك بۆ چاکە نامێنێتەوە تا پاداشت وەربگرێت. بەڵێ، پاداشت بە پێوانەی خەڵات بەخش. ئەکرێت مرۆڤایەتی تاوانکار جیاکاتەوە، نەك چاکەکار، چونکە بەئاستی هۆشیاری جیاواز هەموو کۆمەڵگا چاکەکارە بە پلەی بەراوردکاری جیاواز لە چەند و لە چۆن و لە چییەتیشدا (الکم، النوع، الحیث) بۆ ئەوەی هەموو چاکەکارییەکان خەڵات بکرێن و بەردەوامیان هەبێت، پێویستیان بەوە نییە بە جیاکردنەوەی کەمینەیەکیان ئەوانیتر پەراوێز بخرێن. بەڵام خراپەکاری، یان تاوانکاری لەبەر ئەوەی کەمینەیە دەکرێت جیا بکرێتەوە و سزا بدرێت. خودی سزادانی خراپەکاری بەخشینی خەڵاتێکی گشتگیر و یەکسانە بە هەموو ئاستەکانی چاکەکاری. ئەوەش لە ڕێگای سزادانی تاوانکارەوە دەکرێت.

هەر چاکەکارییەك، بەرز و ناوازە بێت، لە ڕێگای ڕێزەوە جۆ خۆی جێگای خۆی دەکاتەوە لە کۆمەڵگای هەستیار بە پێزانیندا. ئەم خاڵە وا دەکات ئەوانەی داهێنەری چاکەن، ئەوانەی دەتوانن وەرچەرخان بدۆزنەوە وەك دۆزینەوەی دەرمانێك، هاوکێشەیەکی زانستی، درووستکردنی ئاشتییەکی بێوێنە،...تاد تێکڕا پاداشتکراون، بە پێزانین لە ڕێگای سوودی گشتییەوە. بەڵام هەموو جیاکردنەوەیەكی چاکەی تایبەت دەبێتە هۆکار بۆ خراپکردنی زۆرینە، کە لە خۆیاندا چاکەکار بوون، وەك پێشتر باسمانکرد، لە ڕێگای توندکردنەوەی ڕکابەری و ململانێ و بەهێزکردنی ئێگۆیزم ...تاد.   

دەرئەنجام: 

لە کۆی ئەم بابەتەوە دەتوانین بگەینە چەند دەرئەنجامێك:

١. گرنگ نییە کەسی خەڵاتکراو بە هەر خەڵاتێك کەسێکی شایستەیە بۆ خەڵاتەکە یان شایستە نییە، لە هەموو دۆخێکدا خەڵاتکردن کۆمەك بە بێدادی دەکات، تەنانەت ئەگەر خەڵاتکردنەکە بۆ داکۆکی لە خەڵات نەکردنیش بێت.

٢. هەموو پرۆسەیەکی جیاکاری، جیاکاری پۆزەتیڤ بێت یان نێگەتیڤ تای بێدادی سەنگین و دادوەری لاواز دەکات.

٣. پلەبەندکردنی مرۆڤ بەهەر ئاراستەیەکدا بێت، بەرەو کۆمەڵگایەکی زیاتر بێدادانەمان دەبات.

٤. ناکرێت چاوەڕوانیمان لە پرۆسەی خەڵاتکردن هەبێت، بە تایبەت لەلایەن سیستەمی سەرمایەدارییەوە یان هەر سیستەمێکی تری ستەمکارەوە، پاشانیش دوامان لە خەڵاتکراو هەبێت کە شوێن دواکانی سیستەمەکە نەکەویت و ئیرادەکانی خۆی لە دەست نەدات.

٥. هەموو خەڵاتکراوێك لەلایەن بەهێزەوە بە پێی خواستی خەڵات بەخش دەکرێتەوە بە گەورەترین قوربانی، کە بۆ جاری دووهەم هەم قوربانیە و بەڕێگای وەرگرتنی خەڵاتەکەیش نوێنەرایەتی جەلادەکانی ستەمکاریی دەکات.

هەرجارەی باسێك ژمارە (٢٨)/ منداڵ و بەشداری سیاسی 2-2

منداڵ و بەشداری سیاسی/ بەشی دووهەم

بەردەوامی چەوساندنەوەی منداڵ لە سیستەمی سەرمایەداریدا

لەسەردەمە کۆنەکاندا کاتێك خەڵك بە کۆیلە دەگیران بە پێی توانای ماسولکەکانیان کاریان پێدەکرا و بە پێی دۆخی کۆمەڵایەتیان بەگەڕ دەخران. ژن بە جیا و پیاو بە جیا و تەمەن و پۆلێنەکان بە پێی هێز و سوودەکانیان جیادەکرانەوە، لەم پێگەیەدا کاتژمێرەکانی کارکردن بۆ هەموان زۆر بوون و تێکڕا بە درێژایی ڕۆژ و بەشێکی شەو بە کرێیەکی کەم یان زۆرجار بە نانەسکییەکی خراپ کاریان پێدەکرا. با بە یادەوەری مێژووییمان بگەڕێینەوە بۆ دۆخی منداڵ لەسەردەمی کانەکانی خەڵووزدا یان لە کانەکانی دەرهێنانی ئاڵتووندا، سەیردەکەین بەردەوام کاری پێکراوە و چەوسێنراوەتەوە. کاتێك کەرەستە و ئامێرەکان دەدۆزرێنەوە، بێگومان ئاستی تەکنیکی بەرهەمهێنان بەرەوسەر دەچێت لە بەکارهێنان و بەردەوامی پیدانی کەرستەکاندا. شێوگ و ئەتەکێتی ژیان پیویستی بە ئەتەکێتی ئۆرستۆکراتییانەی زیاتر دەبێت و هەر ڕۆژەی مۆدەیەك دەهێنێتە ئاراوە، بۆیە کاری منداڵ لە کانەکانەوە دەگوێزرێتەوە بۆ خوێندنگەکان! بەبێ خوێندنگە و فێربوونێکی شێوازبەند ئەو ژیانە ئاڵۆزکراوە بەڕیوە ناچێت.  ئەگەرچی لەسەرەتاکاندا خوێندگەکان بۆ هەموو کەس نەبوون و بە ئەندازەی ئەمڕۆش کۆنترۆڵکراو نەبوون، بەڵام پاش گەشەسەندنی سیستەمی سەرمایەداری و توێژینەوە بەردەوامەکان پۆلێنکردن و لەقاڵبدانیان بۆ مرۆڤەکان زۆرتربوە و تا بێت زۆرتر دەبێت. جگە لەوەش کاری منداڵ لە کێڵگە و کانەکانەوە گواستراوەتەوە بۆ ناو دیوارەکانی خوێندن. هەندێ کات دەبینین هێشتا لە کانەکانی ئاڵتووندا تا ئەمڕۆش منداڵان بەکاردەهێنرێن، بەسادەیی چونکە تەکنۆلۆجیایەکی جێگرەوە هێشتا نییە یان تێچوونی زیاترە بۆ ئەو کارەی ئەوان لە کانەکاندا دەیکەن. بۆیە لە ڕێگای سیستەمی ناوەند و ناناوەندەوە فۆرمەکانی چەوساندنەوە بەهەمان تەرز بەڕێوە دەچێت ئەوەش بە سوودبینین لە جیاوازی ئاستی گەشەسەندنی کۆمەڵگا جیاوازەکان.

زۆرجار پێناسەکانمان بۆ کاپیتالیزم خۆی لە گردکردنەوەی زۆرترین قازانجی ماددیدا دەبینێتەوە. لەخۆیدا ئەم پێناسانە ناتەواون، بەتایبەت ئەمڕۆ پاش کۆنترۆڵکردنی تەواوی تێکڕای سەرچاوە داراییەکان. سەرمایەداری گردکردنەوەی قازانج لەڕێگای نەختەوە تەنیا وەك کەرەستەیەکی هەژموونگەرایی بەکاردەهێنێت ئەوەش لە ڕێگەی بانکەکانەوە بەڕێوەیاندەبات، کەچی پرسی سەرەکی لەم کۆنترۆڵکردنە بریتییە لە هەژموونگەرایی و بەردەوامی حوکمڕانی سیستەمەکە و پێڕەوکردنی ئەو شێوە دونیابینییەی سەرمایەداریی هەیەتی. واتە پرسی سەرەکی هەژموون و دەسەڵاتە لە پێناو ڕێکردنی ژیان بە نابەرابەری لە نێوان بەهێز و لاوازەکاندا. لێرەدا مانەوەی جیاکاری بەهەر بیانوویەك بێت لە قازانجی مانەوەی سیستەمەکەیە، باشترین درێژە پێدەریش بۆ جیاکاری پەروەردەکردن و کۆنترۆڵکردنی پەروەردەیە بەو جۆرەی ئیستا بەڕێوەدەچێت. پەروەردەیەك کە دەنگی بگۆڕ و کارا بەخواستی خۆیان و باوانی منداڵەکان تێیدا کپ دەکرێت و بە تواناترینی منداڵەکانیش لەڕیگای بانکەکانەوە بژاردەکرێن. بژارکردن لە ڕێگای بەخشینی دەرفەتی کار و ڕێکخستنی کۆچەوە ئەنجام دەدرێت (ئەوەش باسێکی تایبەتی دوورودرێژە). منداڵی بێدەنگکراو گەورەترین ژمارەی دانیشتوان پێكدەهێنن لەسەر زەوی کە پێشکەوتووترین کۆمەڵگاکانی دونیا لە ڕێگای پەروەردەی هۆش و بیرەوە سنووردارکردن و بێدەنگکردنیان پەراوە دەکەن و کۆمەڵگا دواکەوتووکانیش لە ڕێگای چەپاندن و سەرکوتکردنی خۆیان و خێزانەکانیانەوە.

مافەکانی منداڵ و ڕژێمە سیاسییەکان

لە دیباجە و پێشەکی (ڕێکەوتننامەی مافەکانی منداڵدا هاتوە)، "جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤ، هەروەها نەتەوە یەکگرتوەکان داوادەکەن کە منداڵ پێویستی بە گرنگیپێدانی تایبەت و هاوکاری تایبەت هەیە" هەروەها دەڵێت: "منداڵ دەبێت بەتەواوی بەشێوەیەکی هارمۆنی گەشە بکات و کەسێتییەکەی لە ناو ژینگەی خێزاندا گەورە ببێت و لە ئاسوودەیی و خۆشەویستی و تێگەشتندا پێبگات" پرسیار لێرەدا ئەوەیە، ئەگەر منداڵێك فیربوو ئەم مافانەی هەیە و بۆی بەدی ناهێنرێن، نابێت پرسیار بکات و بەرهەڵستی خۆی دەرببڕێت و داوای مافەکانی خۆی بکات؟ بێگومان بەڵێ، کەواتە ئەرکی سەرشانی کۆمەڵگاکانە بە تایبەت باوان منداڵەکان هەر لە سەرەتاوە ئاشنا بکەن بە مافەکانیان بۆ ئەوەی کارایانە بەشداری لە کایەکانی ژیانی خۆیاندا بکەن و ڕێ بە هیچ چەوساندنەوەیەك نەدەن بۆ سەرخۆیان. هەر لەهەمان پێشەکیشدا هاتوە: "منداڵ بە تایبەتی دەبێت ڕۆحی بە ئاشتی و شکۆمەندی و بەخشندەیی و ئازادی و یەکسانی و هاوپشتیوانی ئاشنا بکرێت" مەگەر ئەمانە چەمکی (ماڵە باجێنە و هەڵماقۆ و پێنج بەردی و هەلوکێنن؟) بێگومان ئەمانە هەموو چەمکی بەشداری سیاسیین؟ ئەی بەشداری و کاری سیاسی چییە؟

لە هەمان ڕێکەوتن نامەدا لە بڕگە 2 خاڵی دووهەمدا هاتوە: "هەموو ئەو دەوڵەتانەی ڕێکەوتنەکە ئیمزا دەکەن، دەبێت پێوەری تایبەت و گونجاویان هەبێت کە منداڵ پارێزراوە لە هەموو جۆرەکانی جیاکاری و سزادان لەبەر پێگە و هەڵوێستیان، چالاکییەکانیان، دەربڕینی بۆچوونەکانیان یان بیروباوەڕەکانی خۆیان و باوانیان، یان تەنانەت هەر خێزانێکیش کە منداڵەکەی گرتبێتە خۆی" بە پێی ئەم بڕگە و خاڵە هەموو منداڵێك ڕێپێدراوە بەشداری کاری سیاسی بکات. جگە لەوە لە کۆی ڕێکەوتننامەکەدا هیچ خاڵێك نییە ڕێگە لە بەشداری سیاسی منداڵان بگرێت. سەیری بڕگەی 3 خاڵی سێ بکە. لە بڕگەی 6 خاڵی دوودا داوادەکرێت توانای گەشەپێدانی منداڵ تا دوا سنوور ببرێت، کە جارێکی تر پرسی گەشەی سیاسی و تێگەیشتنی سیاسیش هەر بەشێکە لەو گەشە پێدانە. لە بڕگەی 12 خاڵی یەکەمدا هاتوە: "منداڵ دەبێت بە توانابکرێت بۆ ئەوەی دیدگای خۆی هەبێت، مافی هەیە ڕاکانی بە ئازادی دەرببڕێت لە هەموو بوارێکدا کە کاریگەری لەسەر منداڵەکە هەیە". بێگومان داواکردنی ئاو و کارەبا و خۆراك و تەندروستی و ژیانێكێ شکۆمەندانەی دوور لە مەترسی و پڕ لە خزمەتگوزاری مافی هەر منداڵێکە کە باسی بکات ئەگەر بتوانێت گوزارشت لە داواکانی خۆی بکات. بۆ زیاتر بەرچاوڕوونی بڕوانە بڕگەی 13 خاڵی یەك داوای ئازادی ڕا دەربڕین دەکات. بڕگەی 16 داوادەکات هیچ کەسێك ناتوانێت خۆ بخزێنێتە ژیانی خێزانی تایبەتی منداڵەوە، چۆن فێربوە چ گوتارێك بدات یان چۆن لە ژیانی خۆی دەرببڕێت. لە هەمووی خۆشتر بڕگەی 17 یە کە داوای کارلێکی تەواوی نێوان منداڵان و بەکارهێنانی ماس میدیا دەکات (بۆ خۆی ماس میدیا شتێکە لەژێر پرسیاری زۆر گەورە و قەبەدایە، بە دەیان باسی لەم جۆرە تەواو نابێت). بڕگەی 29 ش دەڵێت خودی پەروەردە دەبێت بەهرەکانی منداڵ گەشە پێ بدات، کەواتە ئەگەر بەهرەی منداڵێك کردەوە و لێدوانی سیاسی بێت دەوڵەتەکان بە پێی لقی (أ) لەو بڕگەیە دەبێت کارئاسانی بۆ گەشەی ئەو بەهرەیە بکەن نەك لەبەر ئەوەی ڕەخنە لە دەسەڵات دەگرێت سزای بەسەردا بسەپێنن. بەپێی بڕگەی 34 کاتێك مەلایەك مارەی کچێکی 14 ساڵان دەبڕێت مافەکانی مرۆڤی منداڵی پێشێل کردوە! کەچی لە گوڵکاڵتری پێ ناوترێت. بەڵێ ئەو مارەکردنە ڕەوایی دانە بە دەستدرێژی توخمتێری و لاقەکردن، بەڵام ئەگەر باوکێك منداڵەکەی فێری داواگشتییەکانی خۆی و خێزانەکەی بکات یان لایەنی کەم کارئاسانی بۆ بکات، ئەوا ئەو باوك و منداڵە بە نایاسایی بەکارێك هەستاون و دەبێت سزا بدرێن. ئەگەر ئەوەیان تایبەتمەندی خێزانە و پەیوەندی بە نێوان منداڵێك و باوانەکەیەوە هەیە و کەسی تر بۆی نییە خۆی تێ هەڵقورتێنێت ئەمەی دواییان کە دەستدرێژی و لاقە کردنە لەلایەن کارمەندانی ئەو سیستەمەوە دەکرێت کە حوکمڕانە. زۆرن ئەو خاڵ و بەندانەی کە دەکرێت ورد پیایاندا بچینەوە، هەرچەند خودی ڕێکەوتننامەکە و جاڕنامەکەش پیویستیان بە پیاچوونەوە و دەستکاریکردن هەیە. بەڵام لێرەدا لەم بارەیەوە دەوەستین.

لە ڕژێمە سەردەستەکانی دونیادا، کە بە پێشکەوتوو هەژمار دەکرێن، منداڵ لە خۆشی و بەسەربردنی کاتەکانی بە ئاسوودەییدا نوقمکراوە، بەڵام لەبەرامبەردا ڕژێمی سیاسی لەڕێگای پەروەردەوە تەواو ڕامی منداڵ دەکەن و بە ئیرادە و خواستی خودی منداڵەکە و خێزانەکەی گەشە ناکات و گەورە نابێت، بەڵکو بەشی هەرە زۆری منداڵان لەچوارچێوە و قاڵبدەدرێن. کەواتە ڕێکەوتننامە و جاڕنامەکانیش بەو خۆشگوزەرانییە ڕایی دەکرێن کە زۆر کەمن ئەوانەی ڕەخنەیان لەسەری هەبێت، هاوکات ئەنجامی نابەربەری گشتی لە کۆمەڵگای مرۆییدا هەر ئەم منداڵانە دەبنە ئەو سوپا مرۆییەی درێژە بە دوو ژیانی جیاوازی نابەرابەر دەدەن. کاتێك لە کۆمەڵگا پێشکەوتوەکاندا کاری کرێگرتە بۆ منداڵ قەدەغەیە بەپێی یاسا، کەچی هێشتا کاری بەهادار قەدەغە نییە. هەروەها کاری کرێگرتە بۆیە قەدەغەیە تا منداڵ بتوانێت بۆ کارێکی تر تەرخان ببێت کە فێربوون و چونە خوێندنگایە، کە بەشێکە لە ئامادەکردن بۆ بازاڕی کاری سبەینێ.

بەڵام لە کۆمەڵگای ڕژێمە پاشکۆ و دواکەوتوەکاندا، مۆرکردنی ڕێکەوتننامەکان جۆرێکی تر لە دووفاقی درووستدەکەن، لەمەی دواییاندا ڕژێمی سیاسی پێویستی بە نەوەیەك هەیە لە جۆرێکی تر گێل بکرێت و ڕام بێت، تا بتوانێت حوکمڕانی خۆی مستۆگەر بکات. لە زۆرباردا لەبەر ئەوەی لە ڕووی ئابوورییەوە دواکەوتوە، ناتوانێت ئەو پێداویستیانە دابین بکات کە خۆشگوزەرانی بە منداڵان یان کۆی کۆمەڵگاکە  دەبەخشن. بێگومان ناتوانن خوێندن و ژیانێكی شکۆمەندانە دابین بکەن، بۆیە مۆرکردنیان بۆ ڕێکەوتننامە نیودەوڵەتییەکان گاڵتەجاڕییەکی سەیرە بۆ خۆجوانکردن. کاتێکیش دێتە سەر ناقایللی خەڵك بە هەموو توێژەکانییەوە، پەنا دەبەنەوە بەر دیوی ئەودیوی ڕێکەوتننامەکان کە لە خۆیاندا جێی گومانن.  

کەیسی (نمە نەریمان) وەك نمونە

(نمە نەریمان) کەیسێکە لەو کەیسە زیندوانەی دووفاقی سیستەم و خەیاڵپیسی ڕژێمی سیاسی دەردەخات. بگرە لەپاش گیرانی باوکی کۆی ئەوانەشی خستە ژێر پرسیارەوە کە داوادەکەن کاری سیاسی منداڵان قەدەغە بکرێت، گوایە مەترسیدارە و پێشێلکردنی مافەکانی منداڵانە. تۆ بڕوانە ئەو دژابەرییە کە لەکۆی ڕژێمە سیاسییەکاندا هەیە (خەڵاتی نۆبڵ بۆ ئاشتی  دەدرێتە مەلالە یوسفزای دانیشتووی پاکستان) بۆ کۆی ئەو کارانەی هەر لە منداڵییەوە ئەنجامیداوە لە بواری داکۆکیکردنی پەروەردەییدا بۆ ژنان و منداڵان. مەلالە لە ساڵی ١٩٩٧ لە دایك دەبێت و لە ساڵی ٢٠١٤ سیاسیترین خەڵاتی دونیا دەباتەوە، کە بریتییە لە خەڵاتی نۆبڵ بۆ ئاشتی. کەواتە مەلالە تەمەنی تەنیا ١٧ ساڵان دەبێت و کۆشەشەکانیشی بۆ ساڵانی تەمەنی ١١ ساڵی و ١٢ ساڵی دەگەڕێتەوە کە وتارەکانی ئەو دەمە لەلایەن BBC  یەوە بڵاودەکرانەوە. ئەم خەڵاتە تەنیا شتێکی سیمبوڵی نییە، کۆڵێك پارەی لەگەڵدایە، کەواتە کۆی کارەکە ئەگەرچی لەڕووی وەزیفەی بازاڕەوە خەڵاتە و بە کرێ هەژمار ناکرێت، بەڵام لە ڕووی قازانجەوە بەرهەمی کارێکی کۆمەڵایەتییە.

باشە بۆ دەبێت دیدی ئێمە بۆ (نمە نەریمان)  دیدێكی ستەمکارانەی پڕ لە ئێقی خێڵەکی و دواکەوتن بێت. بۆ دەبێت باوکی نمە بەوە تاوانبار بکرێت کە بەکاری دەهێنێت! منداڵ هەیە توانایی هەیە لە 15 ساڵیدا بچێتە زانکۆ، ئایا دەبێت ئێمە ڕایگرین بۆ سێ چوار ساڵێك تا گەورەتر دەبێت، ئێ خۆ بە هەزاران دکتۆری زانکۆمان هەن هێشتا لە ڕووی زانین و مەعریفەوە هێندەی دەرچوویەکی زیرەکی سەرەتایی ژمێرە نازانن، تەنانەت هەشیانە ئەندام پەرلەمانە، لە وڵاتە دانسقەکەی باشووری کوردستاندا.

تونای دەربڕین و داڕشتن و قسەکردنەکانی (نمە) هەرگیز هی منداڵێك نییە تەلقیندرابێت، واتە شتەکانی پێ لەبەرکرابێت، ئەشێ کۆمەکی پەروەردەیی و پیشەیی ڕاگەیاندنی پێگەیشتبێت، بەڵام تواناییە سیاسیی و پەرۆشییەکانی خۆی بۆ پرسی گشتی دەتوانین بە سادەیی لە گڕی دەنگ و نمایشی جەستە و هەڵبژاردنی پرسەکاندا ببینینەوە، تەنانەت شێوەی قسەکردنیشی، شێوە قسەکردنی پێگەیشتوویەك نییە کە وینای منداڵبوونی (نمە) بسڕێتەوە. لەوانەیە زۆرێك ئیرەییان بەوە بێت کە منداڵانی ئێمە هەموویان ناتوانن وەك نمە بەشداری لە کایەی گشتیدا بکەن! بەڵام ئەوە سەرسوڕمانی ناوێت، چونکە (نمە) تواناییەکانی لەو بوارەدا باڵاترن لە تەمەنی فیزیکی خۆی. هەر بۆیە سەرسوڕمانیشی ناوێت جارێکی تر چونکە گەورەکان کە بڕیاریان بەدەستە بە ئەندازەیەك بێتوانا و چیێتی خاڵین، هەر دەبێت ئیرەیی بەرن. ئەمە ژیکەڵەیە وەك دار هەنارێك وایە لەیەكەم ساڵدا هەناری گرتبێت، ئایا دەبێت گوڵەکانی لێکەینەوە بڵێین جارێ تۆ نەمامیت و بوەستە تا دەبیتە داری تەواو! بێگومان ئەم تێگیشتنە ستاتیکی و دۆگمایە بۆ مافەکانی مرۆڤ نەك هەر بە پێوانەی ژیربێژیانە، بەڵکو بە پیوانەی ڕەوشتیش لەژێر پرسیاردایە. بڕۆن ببینن ئەندامی مەکتەب سیاسی حیزبەکان و سەرۆك و جێگرەکانیان تێکڕا هەر لەسەرەتاکانی تەمەنی منداڵەکانیانەوە بۆ حوکمڕانی و سیاسەت قاڵیاندەکەنەوە لەسەر هەمان نەریتی خێڵەکی و دواکەوتوویی خۆیان. منداڵی وایان تێدایە ‌هێشتا لە کۆلیجی پزیشکی وەرنەگیراوە، باوکی داوادەکات لەسەر لیستی حیزبەکەی بکرێتە جێگری وەزیری تەندروستی. منداڵەکانی خۆیان کە تازە دارەدارە دەکەن، ئەگەر ڕوو لە دیوەخانەکانی خێڵ بکەن دەبێت تەشریفات و پرۆتۆکۆلیان بۆ بەڕیوە بخرێت. ئەمە بەشێکی چکۆلەیە لە کۆی ئەو نمونەیی حوکمڕانی کە دەیبینین و پێشتر باسمانکردوون.

ئەنجامگیریی

کاری منداڵ پیویستە و بەشداری سیاسی منداڵیش پیویستییەکی گرنگترە، بەڵام لە ئاستی توانایی و پێگەیشتن و کاتی گونجاودا.

باوانی منداڵ لە هەموو کەس و سیستەمێك زیاتر دەتوانن بەرپرس بن لە پەروەردە و پیگەیاندنی منداڵەکانیان، بەڵام ناکرێت هەموو کەسێك شایستەی ئەوە بێت منداڵی ببێت ئەگەر بێت و بە باشی بۆ ئەو ئەرکە ئامادە نەکرابێت.

کۆی ڕێکەوتن نامە جیهانییەکان و جاڕنامەکانی مافەکانی مرۆڤ، دۆکیومێنتی پیرۆز نین مرۆڤ هەموو کاتێك دەتوانێت پێیاندا بچێتەوە و بیانخاتە ژێر پریسارەوە و هەموو ڕێگایەك دەتوانرێت بگیرێتە بەر بۆ گۆڕانکاری تیایاندا. 

گرنگە مرۆڤایەتی بەگشتی و چین و توێژ و کۆمەڵگا بندەستەکان لە بری کۆپیکردنی سیستەمە پەروەردەییەکانی دونیای سەرمایەداری بیر لە درووستکردنی پەروەردی ئازاد بکەنەوە، چونکە ئەم چین و توێژ و کۆمەڵگایانە پیویستیان بە درووستکردنی تاکی بگۆڕ و داهێنەرە، کە بە دەگمەن لەم سیستەمە پەروەدەییە هەناردەکراوەی ئیستادا بەرهەم دێن. ئەوە ئەگەر بەرهەمیشهاتن، ئەوا لە ڕێگای کۆچ و قەباڵەی بازرگانییەوە دەبرێنە ناوەندەکانی گەشەپێدانی سەرمایەداری نەك لە پێناو پرسەکانی خۆیاندا کار بکەن و سوود بگەیەنن. ئەمەش لەڕێگای درووستکردنی ئاستی بژێوی جیاواز و فەراهەمکردنی خۆشگوزەرانی جیاواز و متمانە و دڵنیایی جیاوازەوە کاری لەسەر دەکرێت و بەهۆی فاکتەرەکانی پاڵنان و ڕاکێشانەوە لە پرسی کۆچبەراندا هەروەها لە ڕێگەی وەبەرهێنانی بانکەکانەوە جێبەجێ دەکرێت.

هەرجارەی باسێك ژمارە (٢٨)/ منداڵ و بەشداری سیاسی 1-2

منداڵ و بەشداری سیاسی/ بەشی یەکەم

پوختەی باسەکە

کارکردنی منداڵان نەك تاوان نییە، بەڵکو بە پێچەوانەوە بێکارکردنی منداڵ تاوانێکی گەورەیە و جۆرێکە لە پاسیڤکردن و فەرامۆشکردنی توانا خۆڕسك و بنەڕەتییەکانی، تەنیا بە بیانووی تەمەن ناکرێت تواناییەکانی منداڵان سست بکرێن. چونکە بۆخۆی ئەو سستکردنە بەر بە خودی پێگەیشتن دەگرێت! پرسیاری گرنگ ئەوەیە چ جۆرە کارێك شیاوە و تا چ ئەندازەیەك و بۆچی دەبێت منداڵیش کار بکات؟ بەهەمان شێوە، گوایە بەشداری منداڵان لە کاری سیاسیدا کارێکی نەشیاوە و تەنانەت دەکرێت بە تاوانیش سەیربکرێت، ئەمەشیان هەر بە پێچەوانەوەی سروشت و واقعەوەیە! بەشداری منداڵ لە کاری سیاسیدا وەك هەر مرۆڤێکی تر کارێکی پێویستە و منداڵ بە بێ بەشداری سیاسی دەبێتە کەرەستەیەکی لەبار بۆ ئاراستەکردن لەلایەن هەر ڕژێمێکەوە بخوازێت چۆن ئاراستەی دەکات بۆ مستۆگەر کردنی داهاتووی پلانەکانی خۆی.

کاتێك دێینە سەر پەروەردە و بەرپرسیارێتی، باوانی منداڵ لە هەمووکەس و سیستەمێك شایستەترن بۆ پەروەردە و ئاراستەکردنی منداڵەکانیان، هیچ دامەزراوەیەك ناتوانێت وەك پێویست و بەتەواوی جێی باوان بگرێتەوە! بەڵام ئایا هەموو کەسێك شایستە و لەبارن ببنە باوانی منداڵەکان؟ لە خۆیدا ئەم پرسەیان، پرسی ڕاستینە و سەرەکەییە بۆ کۆمەڵگا، نەك جێگرتنەوەی باوان بەسیستەمە پەروەردەییەکان کە بە ئارەزووی ڕژێمە سەردەست و ستەمکارەکان ئاراستەی نەوەکان دەکرێن و بەقازانجی داهاتووی وەبەرهێنانی سەرمایەکانیان سیستەمی خوێندن و پەروەردەکردن دادەڕێژن.

گەشەکردنی تواناکانی بیرکردەنەوە و ژیریی مرۆڤ، هەموو شتێك شایستەی پرسیارلێکردن و لێپرسینەوە دەکەن! جاڕنامە جیهانییەکەی مافەکانی مرۆڤ بۆ نمونە، ڕێکەوتننامە نێودەوڵەتییەکان و بەتایبەتی ڕێکەوتنی مافەکانی منداڵ. ئەم پرسە وا دەکات لەم دۆکیومێنت و کۆتوبەندانە بکۆڵینەوە و بەردەوام پێیاندا بچینەوە. بۆ نمونە؛ گرنگە بپرسین، ئایا ئەم دۆکیومێنتانە لە بنەڕەتەوە کێ و چ ڕژێمکی جیهانی و حوکمڕانی نووسیونی و وەك یاسا دایناون و پاشان سەپاندوونی؟ بە پێوەری دادپەروەری ئەم پرسیارانە و گەلێك پرسیاری تر ڕەوایی هەموو ئەو یاسا و بنەمایانە دەخەنە ژێر پرسیارەوە. بەتایبەت کە دەبینین سیستەمە دەوڵەتی و جیهانییەکان خۆیان مەترسین لەسەر ئاراستەکردنی نەوەی نوێ و چۆنێتی بەکارهێنانی توانایی و ڕەنجی نەوەکانی داهاتوو.

لە گەورەترین دامەزراوە جیهانییەکانەوە ڕۆبچینەخوارەوە تا دەگاتە ڕێکخراوە خۆجێیەکانی منداڵ پاراستن و دامەزراوە پۆلیسییەکانی تایبەت بە پرسی منداڵان و نەوجەوانان، دەبینین تێکڕا دامەزراوەیەکن کە خاوەنی کولتوور و یاسا و بەڕیوەبردنێك، ئەشێ لە بری کۆمەككردن بە گەشە و دروستبوونی تاکێکی دروست بۆ کۆمەڵگا کۆمەککاربن بە کۆی ئەو سیستەمەی ستەمکاری دەهێنێتە بەرهەم. هەروەها تاك دەکاتە پاشکۆ بۆ ئەو ستەمکارییە گشتییەی لە ناو شێوگی ڕژێمی سەرمایەداری و ئازادی لیبراڵیدا خۆی حەشارداوە.

گەشەی ڕەوشت و بەشداری سیاسی

بەشداری لە کاری سیاسیدا پرسێکە دەبەسترێتەوە بە پرسی گشتییەوە، تەنانەت گەر زۆر ئیندیڤیدوالیانە و خۆپەرستانە بە تەنیا بیر لە بەرژەوەندی تاکەکەسیش بکەینەوە. هەر پرسێکیش بەم جۆرە بێت دەکەویتە بەر پێوانەکانی چاکە و خراپە! بە سادەیی ئەم خاڵە دەمانگەیەنێتە پێویستی بەشداری سیاسی بە پێی تێگەیشتن و پێگەیشتنی ئاستە ڕەوشتییەکانی هەر کەسێك. ئەو دەرووناس و توێژەرە زانستیانەی بەدوای گەشەی ڕەوشتی مرۆڤدا چوون ژمارەیەکی بەرچاون، کە بەگشتی گەشەی مرۆڤ لەڕووی پرسی ڕەوشتەوە بۆ پێنج قۆناغی سەرەکی دابەشدەکەن کە زۆربەیان دەکەونە بەر لە تەمەنی پێگەیشتنەوە. مامەڵەکردنی ئەو زانایانە زۆرجار بە ژمارەی ساڵ بوە و ئەمەش بۆ خۆی لە ژێر پرسیاردایە، کەچی هیشتا ئێمە دەتوانین باسیان بکەین و بیانکەینە ئامانجێك بۆ تێگەیشتن سەبارەت بە بەشداری سیاسی. سەرئەنجام دەتوانین بڵێین تیۆرییە زانستییەکانی دیاریکردنی گەشەی ڕەوشت پێمان دەڵێن لە چ ئاستێکدا مرۆڤ بەرپرسیارە لە کردەوەی سیاسی و بەشداری سیاسیانەی ئاسایی خۆی هەیە.

یەکەم؛ سەرەتاکانی تەمەن، مرۆڤ تەنیا بە هەستەکانی دەژی و تەواو دوورە لە هەموو هەڵسەنگاندن و پێوانەیەک بە تەرازوەکانی ڕەوشت. بەتایبەت لەلای منداڵی ساوا تێربوون و ئامادەیی دایکێك و ئارامییەکی ساردی و گەرمی و هەستکردن بە دووربوون لە مەترسی هەستپێکراو، هەموو شتێك دەگرێتەوە. بۆیە پێوانەکانی ژیانیشی تێکڕا بەم خاڵانەوە بەندن. دووهەم؛ قۆناغێك دێتە پێش  گەرچی هێشتا مرۆڤ بە ساوا هەژمار دەکرێت، کەچی دەزانێت پێویستە چی نەکات، لەبەر ئەوەنا کە هەڵەیە یان خراپە بۆ خۆی و ئەوانی تر، بەڵکو بۆ ئەوەی توشی بەرپرسیارێتی و ڕەتکردنەوە نەبێت. سێهەم؛ دواتر دوو سێ ساڵێك بەر لەوەی ئامادەببێت بۆ خوێندنی شێوازبەند، دەستدەکات بە ناسینەوەی هەڵە و ڕاست لە دوو ڕێگاوە، یان کاتێك دەبینێت ئەوانی تر بەهۆی بێبەشی و توندوتیژی و یان هەر شتێکی ترەوە ئازار دەچێژن، یان بە هۆی پاشهاتێکی نەرێنییەوە بۆ کردەیەکی خراپ کە خودی خۆی تاقی بکاتەوە. ئەم قۆناغەی گەشەی ڕەوشت تەواو وابەستەیە بە ڕێژەی زوو پراکتیزەکردنی ژیان لە ناو خێزان و کۆمەڵگادا. چوارهەم؛ قۆناغی بەر لە کۆتایی گەشەی ڕەوشت ئەو دەمەیە کە مرۆڤ لە دۆخی هەرزەکاریدا ژیاندەکات و ڕەوشتیشی بە ئاراستەیەكی دیاریکراو گەشە دەکات، پێگەیشتنی زیاتری ڕەوشت تێکڕا وابەستەیە بە هەرسێ قۆناغەکەی پێشترەوە (منداڵی). پێنجەم؛ ئیتر مرۆڤ لە دۆخی دوا هەرزەکارییدا بە ئەندازەیەکی بەرز خۆی تێدەگات ڕاست و هەڵە کامانەن و چۆنن، بەمەرجێك پێشتر بنەماکانی وەرگرتبێتن یان لە ژیاندا تاقیکردبێتنەوە. ئەم گەشەکردنەی ڕەوشت، بریارە مرۆڤ بخاتە دۆخێکەوە کە بزانێت منداڵیش دەتوانێت ڕا و سەرنجی تایبەت بە خۆی هەبێت، بیری خۆی و ڕەفتاری خۆی بە سەربەخۆیی هەبێت.

مرۆڤ پاش پێگەیشتن هەست بە هەموو پرانسیپەکان دەکات، هەرچەندە ئەو خۆی هەموو بەندەکانی ڕەفتاری لەبەر نییە، یان ڕێکەوتی هەمووشیانی نەکردوە، کەچی هێشتا هەست بە بەرپرسیارێتییە ڕەوشتییەکان دەکات. زانا پلە بەرزەکانی بواری دەروونزانی هەریەك بە جۆرێك باسی ئەم پرسانەیان کردوە و تیۆر و دیدی خۆیان هەیە دەربارەی، بەڵام ئەوەی هەموویان تێیدا هاوبەشن ڕەوتی قۆناغەکانی ڕەوشتە کە بەشێوەیەك لە شێوەکان ئەگەر هەمان قۆناغیشیان دیاری نەکردبێت، ئەوا هاوشێوەن لە ڕیزبەندییەکانیاندا.

زانینی مرۆڤ بۆ چاکە و خراپە، بۆ حوکمدان لەسەر پرسی گشتی لە خۆیدا دەیکاتە کاراکتەرێکی سیاسی، ئەوجا سیستەم و ڕێساکان بخوازن یان دژ بەو پرسە بن. لەلایەکی ترەوە مرۆڤ وەك هەر بوونەوەرێکی تر پێویستی بە خۆ گونجاندن هەیە تا لەگەڵ پرسەکانی چواردەوریدا هەڵبکات، ئەم خۆ گونجاندنەش تەمەن ناناسێت. بۆ نمونە؛ ئەگەر منداڵێك بەر لەوادەی خۆی دانەکانی هاتن، ئەکرێت پێی بڵێین گازیان لە خواردنەکان پێ مەگرە،  چونکە هێشتا کاتی نەهاتوە؟ لە ڕاستیدا خۆ گونجاندن لەگەڵ دەوروبەردا پرسێکی گشتی سیاسییە بە شێکە لە ژیانی مرۆڤ هەر لە سەرەتاکانی تەمەنییەوە تا کۆتایی ژیان بەردەوامە. لەڕێگای خۆ گونجاندنەوە مرۆڤ دەبێتە کاراکتەرێکی کۆمەڵایەتی و لەگەڵ چواردەورەکەیدا هەڵدەکات، کە ئەمانە هەموویان کاری سیاسین و بەشداری سیاسین. چونکە ئەگەر ئەم کارانە داببڕێنین لە مرۆڤ تەنیا دەکەوێت و زۆر بێدەرەتان دەمێنێتەوە. مرۆڤ لە ڕێگای خۆ گونجاندنەوە دەبێتە کاراکتەرێکی بەهێز لە بەشداریکردن لە بڕیارداندا، ئەگەر لە یەکەمیاندا سەرکەوتوو نەبوو ئەوا ناتوانێت لە کارە گشتی و هاوبەشەکاندا کاراکتەرێك بێت خاوەنی خۆی بێت و پرسەکانی ژیانی بە باشی و هاوئاهەنگی لەگەڵ ئەوانی تر بەڕێوەبەرێت.

لەو پەرەگرافەی سەرەوە تێدەگەین، کە کارکردن پەیوەندی بە جێگیرکردنی خودەوە هەیە لە کۆمەڵگادا، بۆیە گرنگە زۆر گوێ لەو پرسە نەگرین کە بانگەشەی ئەوە دەکات منداڵ ناتوانێت کار بکات. نەك منداڵ هیچ کەسێك نابێت بەدسوودانە بەکاربهێنرێت تەنانەت گەورەش. بەڵام بەشداری منداڵ لە بەرهەمهێنانی بەهادا گرنگییەکی گەورەی هەیە. ئەو بەهایە بەهایەکی ماددی دیاریکراو بێت یان بەهایەکی ناماددی شاراوە. منداڵ کاتێك بەشداری ئۆپەرێتێکی هونەری دەکات، بەشدارە لە کارێکدا، ئەو کارە بەهای کۆمەڵایەتی خۆی هەیە. کارکردن بەوە پێوانە ناکرێت ئایا چەند کرێ وەردەگرێت یان بەشدارییەکی ڕەمزییە! چونکە هەر شتێك بەهای لێ بکەوێتەوە دەچێتە خانەی کار کارکردنە، چ بە پێناسەی کۆمەڵایەتی و چ بە پێناسەی ئابووری. ترسناکترین یاسایەك کە بانگەشە مۆدێرنەکان کردوویانە دوورخستنەوەی منداڵە لە کایەکانی بەرهەمهێنان و کارکردن، چونکە بێکاری بۆ منداڵ ڕێخۆشکەر و هۆکارێکی سەرەکییە بۆ لە قاڵبدان و دوورخستنەوەیان لە ژیانی ڕاستینە. پرسی بەشداری کار و بەرهەمهێنان مانای ئەوە نییە وەك سەدەکانی ناوەڕاست و سەردەمی سەرهەڵدانی پیشەسازی منداڵ ڕۆژانە پتر لە شانزە کاتژمێر کاری قورسی هزر و بازوو پڕووکێنانە بکات، بەڵکو پرسی بەشدارییە لە درووستکردنی بەها بە پێی توانا و دەرفەتی هاوشێوە و کاتی گونجاو. بەشداریکردنی کاری سیاسیش مەبەست لێی هێنانەوەی کۆلێرە نییە بۆ ژیانی تەواوی خێزانەکەی لەڕێگای بوون بە کادری کۆبەندێکی سیاسییەوە، بەڵکو پرسێکە بۆ قاڵبوونەوەی مرۆڤ لەگەڵ پرسە گشتییەکاندا و بەشدارییە لە کایەکانی حوکمڕانی ژیان لە ڕێگای شیوازێکی تایبەتی کارەوە. ئاوەڵاکردنی دەرفەتە بۆ بەشداریکردن لە بڕیارداندا، کە لە خۆیدا پرسێکی سیاسی گرنگە، بۆ هەموو مرۆڤەکان بە منداڵیشەوە.

لێرەڕا کاری سیاسی وەك هەر کارێکی ترە و هیچی جیاواز نییە، بەڵکو کاری سیاسی ئەگەر لە کارەکانی تر شتێکی جیاواز بێت، ئەوا بریتییە لەو خەسڵەتەی سیاسەت جیادەکاتەوە، چونکە سیاسەت بەڕێژەی جیاواز کاری هەموو کەسە. کە بێگومان کار و پیشەکانی تر هەموویان ناتوانن کاری هەموو کەس بن بە ئاسانی. جگە لەوەش دابەشکردنی کاری کۆمەڵایەتی ناتوانێت یەك پیشە بە هەموو ئەندامەکانی ببەخشێت، بەڵام کاری سیاسی دەتوانێت ئەرکی هەموو ئەندامەکانی بێت. ئەگەر هەریەکە لە ئێمە کار و پیشەیەکی دیاریکراوی هەبێت و وابەستە بێت بە پیشە و کار و پسپۆڕییەکەیەوە، هێشتا ئەرکێکی سیاسی لەبەردەمدایە بۆ ڕاییکردنی پرسە گشتییەکانی کۆمەڵگاکەی. ئەم پرسە بۆ منداڵیش هەمان شتە و ئەویش بە هیچ جۆرێك دابڕاو نییە و بەشێکە لە کۆمەڵگا بە پیوانەی پێگەیشتن و تواناییەکانی خۆی. بۆیە کاتێك باس لە قەدەغەکردنی بەشداری منداڵان دەکەین لە کاری سیاسیدا دووبارە دوورخستنەوەیانە لە ناوەندەکانی بڕیار، ڕێگرییە لە قاڵبوونەوەیان بۆ پرسی نوێنەرایەتی کردنی خۆیان لە کایە گشتییەکاندا، ئەمەش جیاکاری و تاوانە بەرامبەر بە منداڵ ئەنجام دەدرێت. ئەوەی جێی سەرنجە منداڵ کاتێك بەشداری سیاسی دەکات دەبێت چۆن و لە چ ئاستێکدا بەشداری بکات، بۆ نمونە وەك هەڵگرتنی قورسایی وایە، کە لە پاش ساڵێك لە تەمەن وردەوردە بەرپرس دەبێت لە هەڵگرتنی لەشی خۆی، و دوای ئەوەی دەبێتە یەكێك لە باوانەکان بەرپرس دەبێت لە هەڵگرتنی لەشی کەسێکی تریش کە منداڵەکەیەتی.

نەك بۆ منداڵان، بەڵکو ناشرینکردن و دوورخستنەوەی زۆرینەی خەڵك لە کاری سیاسی چەندین پرۆسەن کە بەڕیوە دەچن، لە نێو ئەو پرۆسانەدان کە تێکڕا بێدادی بەرهەمدەهێنن. پرۆسەی کۆنترۆڵکردنی پەروەردە و ڕەوشتی منداڵ هەر لە ساواییەوە تا دەگاتە ١٨ ساڵان یەکێکە لەوانە، ئامانج لەمەش ئەوەیە کە دواتر ئەو کەرستە و بەرهەمە لە نەوەی نوێ دەربچێت کە ڕژێمە سیاسییەکان دەیخوازێت. نەرمکردن و ڕامکردنی سیستەم بۆ خەسڵەت و کاراکتەرەکانی نەوەی نوێ، کارئاسانی بۆ حوکمڕانی و کۆنترۆڵکردن دەکات. کە بەداخەوە لە هاوزاڵێ سیستەمی سەرمایەداریدا، یەك دانە ڕژێمی سیاسیش نابینینیەوە لە دونیادا کار لەسەر ئەم  جومگە هەستیارە نەکات.  

دژابەرییەکانی کاری سیاسی و ڕژێمی سیاسی و پێگەی منداڵ

ئەوەی باوە کاری منداڵ قەدەغەیە، چونکە مەترسیدارە بۆسەر تەندروستی و ژیانیان! لەوەش باوتر ئەوەیە کە کاری سیاسی منداڵیش کارێکی خراپترە و بەتایبەتیتر قەدەغەیە، چونکە ئەویش ترسناکە و نابێت منداڵ هزر و هۆشی بە کارە پیس و مەترسیدارەکانەوە خەریك بکات، بەتایبەت سیاسەت! لە ڕاستیدا، ئامانج لەم پرۆسەیە تەنیا یەك شتە: منداڵ تەرخان بکرێت بۆ پەروەردەکردن و ڕامبکرێت لەڕیگای پرۆگرامەکانی خوێندنەوە بۆ ئەوەی لە داهاتوودا ئەو کاراکتەرەی لێ دەربچێت و بەو پێیە پۆلێنبکرێت کە ڕژێمی سیاسی دەیخوازێت. کەواتە لە هەمان کاتدا ئەو یاسا دانەر و ڕژێمە سیاسییانەی بانگەشەی ئەم دوو دەستەواژە و ئاراستەیە دەکەن خۆیان یەکەمین لایەنی تێوەگلاون بەو پرسانەوە کە خۆیان قەدەغەی دەکەن. کارکردنی منداڵ و بەشداری پێکردنی منداڵ لە کاری سیاسییدا لەلای ئەوان لە دەرگا ناشیرینەکانی ستەمکارییەوە دەستپێدەکات. ئەم دەستەواژە و بیروبۆچوونانە پاش جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤ و پاش ڕێکەوتننامەی مافەکانی منداڵان هەتنە کایەوە. خودی بەدسوود وەرگرتن لەو یاسا و دۆکیومێنتانە کاری ڕژێمە سیاسییەکانە، هەر خودی دۆکیومێنتەکانیش هێندە لاستیکی و کشۆکن جێی هەموو لێکدانەوەیەك هەڵدەگرن. ئەمە جگەلەوەی بۆ خۆیان لە ژێر پرسیاردان، چونکە دەبێت بزانین لە کامە فەلسەفە و دیدەوە هاتوون و کێن ئەوانەی جاڕنامەیەکی لەو جۆرەیان نووسیوەتەوە؟ هەروەها، ئایا بەندەکانی بۆ ئێستاش هەر دەست دەدەن یان دەبێت پاش گەشەکردنی کۆمەڵگا و لێتوێژینەوەیان گۆڕانکارییان بەسەردا بێت؟ ئەی بۆ پیاچوونەوەیان بۆ ناکرێت؟ بەتایبەت پاش ئەو هەموو پێشکەوتنەی دونیا بە خۆیەوە بینیویەتی لە 30-40 ساڵی ڕابردوودا.

بەپێی ئەو دەستەواژە باوە (کاری منداڵ قەدەغەبکرێت)، ئەی مەگەر خوێندن کار نییە؟ یان کارێکی قورس نییە؟ بەشێکی زۆری منداڵان ئەشێ پێیان خۆشتر بێت کار بکەن و کارێکی فیزیکی و سروشتی لە کێڵگەیەکدا نەك لەسەر تەختە و کورسییەکانی خوێندنگە بە ترس و لەرزەوە دابنیشن بۆ فێربوون. ئەگەر پرس پرسی فێربوون و پەروەردەکردنە، مرۆڤ لەو دەواجنانەدا کە پێیان دەوترێت خوێندنگە، جگە لە ملکەچی و ئامدەیی بۆ سەربرینی فکریان بۆ شتێکی ئەوتۆ ئامادە ناکرێن. پەروەردە و فێرکردنی ئازاد ئەڵتێرنەتیڤێکی زانستییە بۆ پاراستنی کەرامەتی مرۆڤ و پەیداکردنەوەی ژیاندۆستی و خولقاندنی ئاسوودەیی بێ جیاوازی. چی سیستەمەکانی بازاڕی ئازاد و لیبرالیزم و لیبرالیزمی نوێیە بەوە ڕەخنەیان لە سۆشیالیزم دەگرت گوایە مرۆڤێکی تاك ئاراستە و یەك دووری درووستدەکات. کەچی بۆ خۆیان لە دوای ڕووخانی بلۆکی (بەزۆر سۆشیالیستی) یەکێتی سۆڤێتەوە، کار بۆ هەمان مەبەست دەکەن و لەڕیگای یەکێتی تەکنیك و لەقاڵبدانی فێربوونەوە تەنیا ئەو مرۆڤە هاوشێوانە درووست دەکەن کە هەریەکەیان بۆ کام پارچە لە ماشێنە گەورەکەی سەرمایەداری پێویستە دەستبدەن. 

مەترسی گەورە بە تەنیا لە ڕەوتە لیبراڵییەکاندا نییە، بەڵکو لە پرۆگرامی ئەو چەپ و بان چەپانەشدایە کە باوەڕیان وایە کۆی سیستەم و بەرهەمەکانی مۆدێرنە لەوەدا خراپن کە هەموو کەس لێیان بەهرەمەند نابێت و دەستی پێیان ناگات! بەواتایەکی تر، ئەگەر هەموو تاکەکان لە بەرهەمەکان سوودمەندبن، ئەوا ئیتر کێشەیەکمان نییە، لە کاتێکدا گەورەترین کێشەی ئێمە کاتێك دەستپێدەکات کە بەرهەمەکانی سەرمایەداری دەتوانێت بگاتە هەموو کەس. لە خۆیدا ئەو هەژارییەی لە ژیرییدا درووستدەکرێت لە نێوان مرۆڤەکاندا و لە دوا ئاکامدا مرۆڤ دەکاتە کاراکتەرێکی پرۆگرامکراو زۆر مەترسیدارترە لە کەمی خۆراك و لەبرسا مردنی سەدان هەزارکەس. ئەم قەیرانە ڕۆژێك دێت ستەمکاران بباتە کەناری پاکتاوکردنی دانیشتوانی بێکەڵكی سەرزەوی (دانیشتوانی بێکەڵك: بریتییە لەو ڕێژەیەی ژمارەی دانیشتوان بەهۆی پەرەسەندنی تەکنۆلۆجییەوە لە کار دەکەون و جارێکی تر لە هێزی کاردا جێیان نابێتەوە). پێشبینی من ئەوەیە لەسەر دەستی کەمینەیەکی دیاریکراو کە خاوەنی هێز و هزری حوکمڕانین ڕێگای جۆربەجۆر لە پاکتاوکردن بگیرێتە بەر، بەڵام ئەمجارەیان لەسەر بنەمای ئەتنیك نابێت یان لەسەر بنەمای بۆچوون و باوەڕی ئایینی، بەڵکو لەسەر بنەمای بێکەڵکی ئابووری و زیان گەیاندن دەبێت بە سەرچاوەکانی ژیانی ئەوانەی تر کە کەمینەن. ئەم پرۆسەیە دەمێك ساڵە دەستی پێکردوە و زۆرن ئەو فەیلەسوفانەی لەم مەترسییە ئاگاداریان کردووینەتەوە. ئەم پرۆسەیە هەر لەسەرتاوە بە بێدەنگکردن و ناکاراکردنی منداڵان دەست پێکردوە. بۆیە وتنەوەی گوتارەکانی لیبرالیزم لەلایەن چەپ و مارکسیستە کلاسیکی و ئۆرتۆدۆکسییەکانەوە، جیاوازییەکی ئەوتۆی لەگەڵ خۆفرۆشتنی نێو سەنگەرەکانی شۆڕشگێڕیدا نییە، لای من ڕێك ئەو جوولەکانەم بیر دەخەنەوە کە لە کەمپەکانی پاکتاوی ڕەگەزیدا بەبێئاگایانە هاوڕێ و هاوشوناس و تەنانەت کەسوکارەکانی خۆیان پێش خۆیان دەدا بەرەو حەمامەکانی گاز و کورەکانی سووتاندن.

هەرجارەی باسێك ژمارە (٢٧)/ ڕەوشت و سیاسەت

ئەم دوو وشەیەی سەرەوە بەجیا و بە پێکەوەییش زۆر کەس دەربارەیان دواوە و نووسیویەتی! ئەم دوو چەمکە وەك دوو زانست و زۆربەی زانستەکانی تریش ڕیشەسەرەکییەکەی هەردووکیان لەناو فەلسەفەوە سەریهەڵداوە. بۆ ئەوەی بگەمە ئاستێك بۆ دەربڕینی ئەوەی دەمەوێت بیڵێم (سیاسەت بە بێ ڕەوشت ناکرێت)، ناتوانم وەك پێویست باسی بکەم تا چەند چەمك و بەڵگە نەویستێك یەکلایی نەکەمەوە. سەرەتا بە بەکارهێنانی ئەم زاراوانە دەست پێدەکەم:

ڕەوشت: بەواتای أخلاق، مۆراڵ بەکاردەهێنم، وەك تیۆری ڕەوشت (النظریة الأخلاقیة).

ئاکار (ئەدگار): بەواتای قواعد أخلاقیة، ئێتیك بەکاردەهێنم، وەك ئاکاری پیشەیی (القواعد الأخلاقیة للمهنة).

ڕەفتار (هەڵسوکەوت): بەواتای سلوك، بیهەیڤیەر بەکاردەهێنم، وەك ڕەفتاری توندوتیژ (السلوك العنیف).

بنەمای بیروباوەڕ (یان بنەما): بەواتای مبدأ، پرینسیپڵ بەکاردەهێنم، وەك بنەماڕەوشتییەکان (أسس أخلاقیة).

چاکەکاری: بەواتای فضیلة، ڤێرچیو بەکاردەهێنم، وەك چاکەکاری خاکەڕایی (فضیلة التواضع)، لەم دەقەدا کارمان پێی نابێت تەنیا وەك نمونەیەك و چەمکێك لێرەدا دەینووسین.

ئەوەی هەمیشە باسی لێوە دەکرێت لە ناو خەڵکدا و بە تایبەت خوێنەر و زۆرێك لە دانیشتوانی کوردستان، ژمارەیەك دەربڕینە دەربارەی ڕەوشت و ئەدگار. بۆ نمونە؛ ڕۆژانە و هەردەم دەبیستین، ئەم یان ئەو  کردەوەیە بێئەخلاقییە! ئەوە کەی ئەخلاقە؟! ئەخلاق نەماوە! ئابەو جۆرە تا مەیلمان هەبێت دەتوانین دەربڕین ڕیز بکەین کە لەزاری خەڵکی "هۆشیار" و "ناهۆشیار" دێنە دەرێ دەربارەی ئەخلاق. کاتێك ئەم چەمکە بە چەمکی سیاسەتەوە دەبەستینەوە دەبینین دەربڕینەکان دیاریکراوتر دەبن. بە بێ ئەوەی لێکدانەوە بکەین کە دوو زانستی گەورە هەن ناویان زانستی ڕەوشت و زانستی سیاسەتە، هەروەها بە بێ ئەوەی بزانین جێکەوتی ئەم دوو زانستە لە کوێی کۆمەڵگا و کۆی زانینی مرۆڤایەتیدایە. ئەوەی ڕەوتێکی باوە لە پێکەوە بەستنەوەی هەردوو چەمکی ڕەوشت و سیاسەت؛ لە کۆی ئەم دوو دەربڕینەدا کورتیان دەکەمەوە:

یەکەم دەربڕین، زۆر بە سادەیی دەڵێت: "ڕەوشت و سیاسەت پێکەوە کۆنابنەوە"، واتە ئەوەی سیاسەت بکات ڕەوشتی نییە! یان ئەوەی ڕەوشتی هەبێت نابێت لە سیاسەت نزیك ببێتەوە.

دووهەم دەربڕین، لێکدانەوەیەك بە یەکەم دەربڕین دەبەخشێت و لە شێوەی شیکردنەوەیەکی سەرپێیدا بە کەرەستەکانی ژیربێژییەوە خۆی نمایش دەکات و دەڵێت: "سیاسەت زانست و هونەری بەڕێوەبردنی بەرژەوەندییەکانە، بەڵام ڕەوشت لە بەهاکان دەکۆڵێتەوە! بۆیە ئەگەر سیاسەتمانکرد ئەوەندەی گوێ بە بەرژەوەندی دەدەین نابێت گوێ بە بەهاکان بدەین". بە واتایەکی تر کاری سیاسی لە بەهاکانی بواری ڕەوشت دادەبڕێت.

لەوانەیە زۆر کەس لە خۆی پرسی بێت ڕەوشت چییە؟ بەڵێ بێ گومان هەمیشە خەڵك لە خۆی دەپرسێت و دەمێکە مرۆڤ دەیەوێت ئەم چەمکە لیقە بۆخۆی ساخ بکاتەوە. سەرەتا لام گرنگە ئەوە بڵێم هیچ کارێك کە دەکرێت یان تەنانەت گەر ناشکرێت، دەکرێت بخرێتە ژێر پێوانەی چاك و خراپەوە کە دەکاتەوە (ڕەوشت)! بەڵام چۆن؟ لەم دەستەواژەیەوە سەرنجت بۆ ئەوە ڕادەکێشم کە ڕەوشت شتێکی پێوانەییە، هەمان شێوەی ژیربێژییە (لۆجیك)! هەروەها گرنگە بە کورتییەکەی بزانین کە زانستەکان بەش دەبن لە نێوان زانستە ڕەهاکان (مطلق)، زانستە سروشتییەکان (الطبیعیة)، زانستە مرۆیی و کۆمەڵایەتییەکان (الإنسانیة و الإجتماعیة)، زانستە نیوەندییەکان (الوسیطة)، هەروەها زانستە پێوانەییەکان (القیاسییة).

زانستە ڕەهاکان وەك ماتماتیك و ئامار، کە لەخۆیاندا ڕەهان، ئەمانە دوو خەسڵەتی گرنگیان هەیە: یەکەم هیچ واتایەك نابەخشن گەر ئێمە پێیان نەدەین. دووهەم، ئەوان لەوێن ئێمە دێین و لە ژیانی خۆماندا بەگەڕیان دەخەین. کەچی، زانستە سروشتییەکان وەك فیزیکس و کیمیا و بایۆلۆجی و جیۆلۆجیا...تاد و لقەکانیان هەموو زانستی سروشتی ڕووتن (بەواتای نرخی ڕووت) لە ئەنجامی بوون و ڕێکخستنی وزە و مادەوە جێگەیان هەیە و لە ڕەوتی مێژوودا دەبزوێن. بە هاتنی ئێمە بۆ گیانی ئەم زانستانە دەتوانین لەڕێگای تەکنۆلۆجیاوە ئەوەی دەمانەوێت لێیان درووست بکەین! (تەکنۆلۆجیا بریتییە لە بەگەڕخستنی تیۆری زانستی لە ژیانی کرداریدا، پێناسەی ج.د برناڵ ١٩٧١ زانست لە مێژوودا). بێگومان وابەستەیە بە توانای پێشکەوتنی تەکنۆلۆجی مرۆڤەوە. زانستە مرۆیی و کۆمەڵایەتییەکانیش وابەستەن بە پێوانەی ئێمەوە بۆیان. هەرچەندە ئامادەگی و خەسڵەتی زانستە سروشتییەکان زۆرجار دیدی ئێمە دەگۆڕن و بەهۆیانەوە هەڵدەستین بە پیاچوونەوە و گۆڕینی تیۆرە مرۆیی و کۆمەڵایەتییەکانیش. هەرچی زانستە نێوەندییەکانیشن وەك ئابووری و سایکۆلۆجیا و بەشێکی دیمۆگرافیا، کاری سەرەکیان ئەوەیە دۆخە سروشتییە فیزیکییەکەی ژیان و بوون لە پاترۆن و قاڵبی کۆمەڵایەتی و تاکی مرۆڤدا بەشێوەی جیاجیا بخوێننەوە. ئەنجامی ئەم خوێندنەوەیەش ڕێڕەوێك یان چەند ڕێڕەوێك بۆ ژیانکردن دیاریدەکەن و دەدۆزنەوە. بەڵام زانستە پێوانەییەکان وەك ژیربێژی و ڕەوشت لە دونیای بەر لە ماتماتیك و پێشی بەهاوە پەیدا بوون (یەك لە دوای ئەویتر).

ئەم دوو زانستە یان ئەم دوو کایەیە بۆ ژیان (ژیربێژی و ڕەوشت) وەك دوو زانستی پێوانەیی، لە خۆیاندا هیچ بەهایەکیان نییە، بەڵام دەتوانن بەها بە ئەوانی تر ببەخشن. بۆ نمونە ژیربێژی ماتماتیکمان لە نەبوونەوە بۆ ڕزگار دەکات بۆ ناو بوون، ئەوەش دەبێتە بنەڕەتی زانستە سروشتییەکان کە بەهۆیانەوە ژیان بەشێوەیەکی شارستانی بەرجەستەکراو بەڕێ دەکەین. بۆ نمونە؛ ببینە ماتماتیك پێش فەلسەفە دەکەوێت لە مێژووی مرۆڤدا بەڵام فەلسەفە پێش زانستە سروشتییەکانیش درکی پێ دەکرێت، نهێنی ئەمە بۆ پێویستی ئەو پێوانەیە دەگەڕێتەوە کە درك بە ماتماتیکی ژیان دەکات (ژیربێژی) بە بێ پێوانە ژیربێژییەکان نە ماتماتیك هەستپێکراوە نە فەلسەفە لە دایك دەبێت. ئەگەر لە مێژووی کۆگنیشن (ئەگەر هەڵە نەبم کۆگنیشن ژیریی دەکات) بەباشی بکۆڵینەوە ئەوکاتە دەزانین کە لەگەڵ ژیرییدا، ژیربێژی پەیدا بوە بۆیە مرۆڤ توانیویەتی لە نێوان بەرز و نزمدا تێگەیشتنی هەبێت بزانێت یەك کەمترە لە دوو. بەڵام بەگەڕ خستنی ئەم زانینە، پێویستی بە پراکتیزەکردن هەبوە لەسەر بەرد و زەوی و بەری دار و ژمارەی بەچکەکانی ئاژەڵێك. هەر لەم سۆنگەیەوە، پێوانەی کرداری باش و خراپ ئەو پێوانەیە بوە کە بوەتە داینەمۆی هەموو گۆڕانکارییەکان لە خاڵێ A ەوە بۆ هەر خاڵێکی تر؛ ئەمەش بەرئەنجام و زایندەی بەکارهێنانی سروشتە. کەواتە پێوانەی خراپ و باش (ڕەوشت) ئەو گۆشەی وەرچەرخانەیە کە حوکمی بەڕێوەبردنی گوزەر و گۆڕانکاری خوازراو دەکات (ئەمەش دواتر زیاتر دەیسەلمێنین کە دەکاتە سیاسەتکردن).

پێناسە گشتییەکان دەڵێن: ڕەوشت بریتییە لە هەڵگریی و لەخۆگرتنی بنەما باڵاکان بۆ کردەوە و ڕەفتارە باشەکان. تا ئەو شوێنەی پرسیار لە خۆمان نەکەین چی باشە و چی خراپ، نازانین ڕەوشت چییە، تەنانەت ئەگەر هەزاران پێناسەش بۆ (ڕەوشت) بکەین. ڕەوشت کایەیەکە لە زانست هیچ پەیوەندی بە سروشت و بەها مرۆییەکانمانەوە نییە. بەڵکو کردەوە مرۆییەکانمان پێوانەدەکات بەرامبەر بە سروشت (سروشت وەك فیزیك و وەك کۆمەڵگاش). ڕەوشت زانستێکە پێمان دەڵێت چی باشە و چی خراپ. بەڵام ئایا بە چ پێوانەیەك؟ ڕیشەی ئەم پێوانەیە بۆ بنەماکانی بیروباوەڕ دەگەڕێتەوە. بیروباوەڕ پرسێکە زۆر پەیوەندیدارە بە چەمکی دونیابینییەوە، چونکە بیروباوەڕ وابەستەیە بە دوو پرسیارەوە: یەکەم، ئایا بنەڕەت بۆ هەر شت و ڕووداوێكی سروشتی و کۆمەڵایەتی چییە؟ دووهەم، ئایا ڕەوایی چییە؟ بەر لە تێگەیشتن ئێمە نازانین بنەڕەت چییە، بۆیە هەر شێوگێکی ڕەوایی هەڵبژێرین ناتەواوە.

بەڵام کەی دەگەینە بنەمای تێگەیشتن؟ بێگومان بە دوو قۆناغ، یەکەم پاش هەبوونی ژیربێژی و هەڵچنینی زانیاری پێویست، هەروەها پاش پەیداکردنی هۆش بۆ وێناکردنی شێوگێك لە ڕەوایی. بۆ نمونە ئاستەمە بتوانین لەسەر دابەشکردنی دەستکەوت ڕێك بکەوین بە بێ بوونی وێنایەك بۆ ڕەوایی. ئەم دوو خاڵەش دەمانگەیەنن بە دیاریکردنی چاکە و خراپە کە بنەمای زانست و پەراوەی ڕەوشتن. واتە بنەڕەتی ڕەوشتمان لەلا درووست دەکەن، کە هەر بۆخۆی ئاراستەی ئاستی دادپەروەریی لەلای مرۆڤی دونیابین درووست دەکات. لێرە گفتوگۆ لەسەر ئاستی مرۆڤ بوون دەکەین، نەك ئەو گیاندارەی دەتوانێت لەسەر دوو پێ بوەستێت. چونکە پەرستیارێك یان تیمارسازێك جیاوازە لەو کەسەی تەنیا دەتوانێت شرینقە بە باشترین شێوە لێبدات.

تێگەیشتن کاریگەرییەکی گەورەی هەیە لەسەر پرسی بنەماکانی بیروباوەڕ! با بزانین تێگەیشتن کەی پەیدا دەبێت! گەر ئێمە بگەڕێینەوە بۆ مێژووی مرۆڤ بەر لە مرۆڤ بوونەوە تا ئەمڕۆ، هەستی پێ بکەین یان پێ نەکەین، کاتێك بنکۆڵکاری لە وردو درشتدا بکەین، دەگەینە پلیکانەیەك بۆ زنجیرەبەندکردنی تێگەیشتن. سەرەتا مرۆڤ پێویستی بە ژیربێژی هەیە، پاشان ماتماتیك، دواتر دەگاتە فیزیکسی شتەکان و کارلێکی کیمیایی نێوانیان تا دروستکردنی پێکهاتەی نوێی زیندوو، پاشان دەگاتە چنینەوەی ڕایەڵە بایۆلۆجییەکانی خۆی و بەراوردیان دەکات بە گیانداران. کە ئەم هەنگاوانەی بڕی دێتە سەر ئاستێك بۆ تێگەیشتن لە ژیانی ئەو بوونەوەرەی پێی دەڵێن مرۆڤ و پاشان ئاسۆکانی داهاتووی خۆی لە چوارچێوەی تێگەیشتن لە دەروون و بەڕیوەچوونی سەرچاوەکانی ژیانییەوە دەخوێنێتەوە. بڕوانەرە ئەو پەیژەیەی لای چەپی نووسینەکە:

گرنگە یەك خاڵ لەبەرچاو بگرین، مرۆڤ پێویستی بە خوێنەوار بوونێكی ئینسایکلۆپیدی نییە بۆ ئەوەی بەپانتایی هەرە فراوانی ئەو پەیژەیەدا تێپەڕێت، مەگەر خۆی بخوازێت و یان لە فەلسەفاندندا کار بکات، ئەگەرچی بە مێژووی پەرەسەندن و گەشەسەندنێکی دوورودرێژ توانیومانە ئەم ناوانە لەم کایانە بنێین، بەڵام مرۆڤێكی خوێنەوار یان نەخوێنەوار ئەم پەیژەیە دەبڕن، بەڵام لە هەریەکەیان هەر پلیکانەیەك بە ئاستێکی جیاواز و قووڵیەکی جیاوازەوە دەبڕن. مرۆڤ هەن بیروباوەڕی خۆیان لە قاڵبێك دەدەن، ئیدی بڕینی ئەم پلیکانانە بە پێوانەی قاڵبەکەیانە و پرسیار لە سنووری قاڵبەکە ڕزگاری نابێت. بۆ نمونە، قاڵبە ئاینی و ئایدۆلۆجییە بنبەستەکان، کە لە خۆیاندا زۆر جیاوازن لە پاترۆنە کراوە داینەمیکییەکان. 

پاش ئەو تێگەیشتنەی سەرەوە، کە بە پێوانە دەستپێدەکات و لە پێوانەدا کۆتایی دێت، مەبەست لە هەردوو بواری ژیربێژی و ڕەوشتە، ئەوا ئەو بنەمایانە دەردەکەون کە پێی دەوترێت بنەمای ڕەوشت. بنەمایەی ڕەوشت نەبێت هیچ تیۆرێکی مرۆیی یان کۆمەڵایەتی و هەروەها هیچ ڕەفتار و ئاکارێکی پیشەیی یان کۆمەڵایەتی ناتوانێت هەبێت. خۆ ئەگەر پیوانەکان هەبوون بە بێ تێگەیشتن ئەوا مرۆڤ لە خانەی بەڕێوەبراوێکی ناژیردایە و هیچ جیاوازییەکی نییە لەگەڵ مێگەل. گیاندارێکی دووپێی لەقاڵبدراوە و بڕایەوە.

تێگەیشتن ئەو دونیا بینییە دروست دەکات کە مرۆڤ چۆن لە بوون دەڕوانێت و بەرەوکوێ ئاراستەی دەکات (ئەوەندەی لە توانایدا هەبێت). سروشتی دونیابینی وایە کە سەروبۆر بۆ نەخشە ڕێکانی مرۆڤ دەکەن، ئەو نەخشانەی ئەرکی ژیان و ئەرکی ڕۆژانە دیاریدەکەن. کەواتە لە پێوانە ژیربێژییەکانەوە بۆ پێوانەکانی ڕۆژ لە کردەوە و ڕەفتاردا دیار دەبێت هەڵوێستی مرۆیی و ژیاندۆستی تاکێك یان تاقمێك چۆنە! ئەمەش بەشێکە لە کردەوەی سیاسییانەیان بۆ ئەوەی بەو دونیایە بگەن کە دەیانەوێت، بەو خەونە بگەن کە دەیبینن، یان ئیدارەی ئەو خەونە بدەن کە خولقاندویانە و تێیدا دەژین تا کۆتایی نەیەت.

پرسی پێوانەی باش و خراپ کە دەکاتە مەراقی سەرەکی زانستی ڕەوشت، ئەوە ئەو پرسەیە کە دیاریدەکات مرۆڤ سەر بە چ دونیا و دیدێکی دادپەروەرانەیە، چونکە ڕەوا و ناڕەوا بنەمای ساخکردنەوەی باش و خراپەکەن. ئایا لێرەوە دەکرێت بپرسین هەر کردەوەیەکی سیاسی بێ ڕەوشتانەیە؟ بێگومان نەخێر، چونکە هەبوونی ڕەوشت لە خۆیدا دەکەوێتە پێش خانەی سیاسی بوونەوە. سیاسەت وەك زانست و هونەرێك بۆ بەڕێوەبردنی پرس و بەرژەوەندییە گشتیی و تایبەتەکانی ژیان، هەمیشە ئەگەر لەدەوری بەرژەوەندی بسووڕێتەوە کارێکە بەدەر نییە لە ڕەوشت. چونکە بەر لەوەی وەك کارێکی سیاسی ڕووت لێی بڕوانین پێوانەیەك حوکمی کردەکەی کردوە کە چاك و خراپ مەحەکی سەرەکی پێوانەکە بوە. هەبوونی پێوانە و جۆری پێوانەکە پێمان ناڵێت ئایا کردەوەیەکی بەڕەوشتانەیە یان بێڕەوشتانەیە. بەڵکو پێمان دەڵێت سەر بەکام لێکدانەوەی ڕەوشتە و ئەو ڕەوشتە کام کردەیە بە ڕەوا دەبینێت، ئەوەش ڕۆحی دادپەروەری دیاریدەکات، لەسەر بنەمای ئەو پێوانەیەی کە ڕەوشتی ئەوە. بۆیە ستەمکار و دادپەروەر هەردووکیان بەشیوەیەکی ڕەوشتی پەراوەی کاری سیاسی دەکەن.

مرۆڤ زۆرجار ڕەوشت و بێ ڕەوشتی لە بری باش و خراپ بەکار دەهێنین، بەداخەوە چۆتە خانەی سووکایەتی و جنێودان و ناشرینکردنیش، ئەمەش پراکتیکی بیروبۆچوونە ئایین شێوەکان درووستیانکردوە. ئەو بۆچوونانەی ناتوانن بە بێ ناشرینکردن بەردەوام بن. لە خۆیدا ئەمە هەڵەیەکی کوشندەیە دەرهەق بە ئەندێشەمەندی مرۆڤ دەکرێت. چونکە ڕەوشت یان هەیە یان نییە! لە گەڵ نەبوونی ڕەوشت واتە بوونەوەرێکی ژیر نییە، کەواتە مرۆڤ نییە. بە هەبوونی ژیریی و ژیربێژی یەکەم، دەبینە دووپێی ژیر کە پێوانەی هۆشە. هەبوونی بنەمای ڕەوشت (دیاریکردنی چاکە و خراپە) دەمانکاتە مرۆڤ کە پێوانەی دووهەمە پاش تێگەیشتن بۆ ئەوەی لە گیانداری دووپێ ڕزگارمان ببێت بەرەو مرۆڤ بوون. ئەی بۆ ئەو کەسەی هۆشی لەدەست دەدات لەکاتی ئەنجامدانی تاواندا هەمان بڕیاری سزای بۆ نادرێت کە بۆ هۆشمەندێك دەدرێت ئەگەر هەمان تاوان بکات! ئەشێ تێگەیشتنی (س) و (ص) دوو پێوانەی جیاوازی باش و خراپمان بدەنێ، ئەوکات دوو ڕەوشتی جیاوازمان هەیە کە دەکەنە ڕەوشتی داتاشراوە لە تێگەیشتنی (س)ەوە، هەروەها ڕەوشتی داتاشراوە لە تێگەیشتنی  (ص) ەوە. کاتێك تۆ هەڵگری ڕەوشتی یەکەم و من دووهەم، ئەوا نە من لای تۆ؛ نە تۆ لای من؛ کەسمان بێ ڕەوشت نین. ئێمە پێوانەمان بۆ ڕەوایی پرسەکان جیاوازە. وای دابنێ، من تێدەگەم کە بەخت شتێکە لە دەرەوەی من و دەکرێت یاری لەسەر بکرێت، بۆیە قومارکردن کە بەشێوەیەك لە شێوەکان پشت بە بەخت دەبەستێت کارێکی خراپ نییە، بۆیە گەر قومارمکرد و بڕە نەختێكم لە کەسێکی تر بردەوە بێڕەوشتیم نەکردوە، لەبەر ئەوەی پێوانەی تۆ بۆ ڕەوشت ئەوەیە یاریکردن لەسەر بەخت خراپە. ئەوکات تۆ هەڵگری ڕەوشتێکیت و من هەڵگری ڕەوشتێکی ترم. ئەکرێت بڵێین ئەم دوو ڕەوشتە کامیان لە دادپەروەری و ڕەواییمان نزیك دەکەنەوە، چونکە ڕەوشت لەسەر بنەمای تێگەیشتن و درککردن بە ڕەوایی درووست دەبێت. لەوێ دەتوانین دادپەروەر و ستەمکار لەیەك جیابکەینەوە کە بە پێی پێویست ڕەوشتیان جیاوازە.

 نمونەیەکی تر؛ تووڕدانی قوتولەیەکی پلاستیکی بۆ ناو سروشت، دەبێتە هۆکار بۆ خراپ کردنی ژینگە و پاشتر بۆ خراپکردنی ژیان لەسەر زەوی، کەواتە بە پێوانەی ژینگەپارێزی بە کارێکی خراپ هەژمار دەکرێت، بەڵام ناتوانین بڵێێن فڕێدانی هەمان قوتولە بۆ سەر هەسارەی مەریخ باشە یان خراپە، چونکە لە ڕووی سروشتییەوە نازانین ئایا هەمان کاریگەری هەیە، دواجاریش لە ڕووی ئەگەرەوە ئەگەری نییە چونکە هێشتا ئێمە دەستمان بەم ئەگەرە ناگات. بە سادەترین شێوە لەبەر ئەوەی ئێمە لەوێ ناژین پێوانەمان بۆ باشی و خراپ بە پێوانەی ئێرەیە. کەواتە کردەوەی پیسکردنی ژینگە ئەگەر لەسەر زەوی وابەستەیە بە ڕەوشتی ئێمەوە، لەسەر مەریخ هێشتا وابەستە نییە، چونکە چاکە و خراپەکەی لە خەیاڵدایە و پێوانە ناکرێت لە ڕاستیدا. هەرکات توانرا ئەنجامی دۆزینەوەی و تێگەیشتن و پاشان دەرخستنی ڕەوایی پێوانە بکرێت، ئەوا ئەوکات دەتوانین بڵێین ڕەوشتێکی چۆنە بە پێوانەی چاکە و خراپە.

پێوانەی باش و خراپ لەسەر دوو ئاست ڕەوایی بۆ دەدۆزرێتەوە، لەسەر ئاستی خودی و ئاستی کۆمەڵگا. مرۆڤ کە هەڵسوکەوت یان ڕەفتارێك دەکات مەرج نییە هەموو دوورییە ژیرییەکانی لێکدابێتەوە، چونکە لە هەموو کات و هەموو سەردەمێکدا بوونەوەرێکی تەواو ژیر نییە بە دەربێت لە کاردانەوە بایۆلۆجییە نا ژیربێژییەکانی هەستکردن و پەرچەکردارەکانی کارئەندامزانی و توێکاری لەش. کەواتە دەکرێت ئەو هەڵسوکەوتە ئەگەرچی ئازادانە و ئارەزوومەندانەیە، بەڵام کردەیەکی خراپ بێت بە پێوانەی ڕەوایی ژیانی خود لەگەڵ خۆی. گەر ئەم ئاستە تێپەڕێنین بۆ کۆمەڵگا ئەوا سنوورەکانی ڕەوایی پێدەنێنە ناو یاساکانی دادپەروەرییەوە. یان دەچنە ژێر چەتری دادپەروەرییەوە، کە وابەستە دەبێتەوە بە هەموو ئەلگۆکانی دونیابینی و پاشان نەخشەڕێی کار و دواتر ئەرك و بەرپرسیارێتی و مافەکان لە چوارچێوەی یاسای کۆمەڵایەتیدا (هەر جۆرێکی یاسا بێت نووسراو یان نەنووسراو). ئەوا کاتێك دەربارەی ئاستی کۆمەڵایەتی لە پێوانە دەدوێین ڕاستەوخۆ ڕەوشت کەرەستەیەکە و کاتێك هەیە ئەگەر پێڕەوی حوکمرانی لە ئارادابێت. هەر بۆیە دەبینین لە دۆخی پاشاگەردانی و بێسەروبەرەیی کۆمەڵگادا زۆرکردەی ڕەوشتی هەژمار ناکرێت، ئەوەی سانکشنی لەسەر (ڕێگری) دەبینین جۆرێك لە ئازادبوون یان بەرەڵابوون بەخۆیەوە دەبینێت. کەواتە پێڕەوی حوکمڕانیش لە خۆیدا بریتییە لە پرۆسەی کۆنترۆڵکردن. واتە کاتێك ڕەوشت لەم ئاستەدا نمایش دەکرێت کە کۆنترۆڵ هەیە، بە بێ کۆنترۆڵ ڕەوشتی کۆمەڵایەتی نییە. بەڵام کۆنترۆڵ لەسەر چی؟

سێ پانتایی گەورەی کۆمەڵایەتی هەن، هەر کاتێك کۆمەڵگا ئامادە بوو، تەنانەت لە کەیسی رۆبنسۆن کرۆزۆشدا کە کۆمەڵگایەکی تاك نەفەرییە، ئەوا ئەم سێ پانتاییە مەیدانی کۆنترۆڵکردنن، ئەمەش خراپی سیستەمی کار و سەرمایەیە (یان ڕاستترە بڵێین وابەستەیە بە بنەڕەتی موڵکدارییەوە). لەپەناوە ناکرێت کێشەی دیمۆگرافی لە یاد بکەین کە لە خۆیدا گرفتێکی گەورەی بەڕێوەبردن و دادپەروەری و بەردەوامی ئەو سیستەمی ئەمڕۆیە. بەداخەوە ئەوەی بابەتی ئێمەیە، ئەو سێ بوارەیە {خواردن، توخمتێری، گەمەکردن (لای من کارکردنیش جۆرێکە لە گەمەکردن)}، مرۆڤ بۆ خۆی لە چوارچێوەی دادپەروەریدا ئەم پانتاییانە کۆنترۆڵدەکات و حوکمیان تیادادا دەدات. ئەوەی هەڵیدەبژێرێت بە باشی دەزانێت و ئەوەی ڕەتی دەکاتەوە بە خراپ، هەر بۆیە کارێك کە ئەیکەین گرێدراوی ڕەوشتمانە، هەر هەمان کار کە نایکەین گرێدراوی ڕەوشتمانە. کە بەرپرسیارین لە پرسی گشتی و کارایەنە بەرپرسیارێتییەکانمان هەڵدەگرین جیاوازە کە ناکاراین لەم بواردا، لەوانەیە ئەوە کەمێك بخزێتە خانەی چاکەکارییەوە، بەداخەوە لێرەدا دەرفەتی ئەوەمان نییە. هەر بۆیە بەشداریکردن لە شۆڕش و بڕیارداندا یان بەشدارینەکردن تێیدا پێگەی پێوانەیی ڕەوشتی هەر تاکێك دیاریدەکات. ئەم هەڵبژاردنانەش دەگەڕێنەوە بۆ شێوازی تێگەیشتن و دونیابینی مرۆڤەکان. کاتێك هەرچییەکیان هەڵبژارد بۆ ئەوان حوکمی ڕەوشتی خۆیان داوە، کەواتە کارێکی سیاسی نییە بەدەر بێت لە پێوانەی باش و خراپ (ڕەوشت). بۆیە ئەوەی باوەڕی وایە کاری سیاسی بەدەرە لە ڕەوشت تەنیا ئەم قسەیە وەك سووکایەتییەك باس دەکات و قازانجەکەی بۆ ئەوەیە لە خزمەتی دەسەڵاتگەرایی یان ستەمکاریدا بمێنێتەوە. یان ئەوانەی کە پەیوەندیدارن بە ژیانی خۆیانەوە بەشداری ناکەن لە بڕیارە سیاسییەکاندا و تەنیا دەرفەت بۆ دەستەبژێرێك دەهێڵنەوە. زۆرجاریش هەیە ئەم کارە نەزانانە و بێ ئاگایانە دەکرێت.

کۆنتۆڵکردن لەو پانتاییانەدا، کە ئەرکی سەرەکی دادپەروەرییە، لە ڕێگای حوکمدان لە ڕەوایی و هەڵبژاردنی پیوانەی باش یان خراپ بۆ بنەمایەك، ڕەفتارێك یان ئەدگارێك دەبەسترێتەوە بە دابەشکردنەوە! دابەشکردنی دەستکەوت و دابەشکردنی ئەرك بۆ بەدەستهێنانی دەستەکەوتەکان لەو سێ پانتاییەی سەرەوەدا کە باسمانکردن.  دواتر کە بنەما ڕەوشتییەکان دامەزران، ئەدگاری کار و پیشە و نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان بەپێی پێویستی درووستدەبن، ئەدگارەکان ئەو بنەمایانەی ڕەوشتن کە ئاراستەی هەڵسوکەوت و پاترۆنی ڕەفتارەکانی خەڵك دەکەن لە چالاکییەکانیاندا. ئەمانەش زۆر شت دەگرنەوە لە ماددی و ناماددییەکان، بۆ نمونە دەستەکەوتە ماددییەکانی وەك خۆراك و ناماددییەکانیش وەك ڕێز و بەشداری بڕیار و پەراوەی دەسەڵات...تاد. ئیدی ئەمانەش هەمووی سروشتی ژیانی مرۆڤن و سروشتی سیاسی ژیانی مرۆڤن و بەشێکیشن لە ڕەوشت. ئیدی گرنگ نییە مرۆڤ لە قۆناغی حوکمڕانیدایە یان لە قۆناغی شۆڕشدا هەر کارێکی سیاسی بکات، لەبەر ئەوەی وابەستەیە بە پرسی بەرژەوەندییەوە کەواتە پێڕەو لە ڕەوشتێك دەکات ڕیشەکانی لە تێگەیشتن و میتۆد و ئاستی دادپەروەری و/یان ستەمکاری ئەو ڕێبازەدا هەیە کە مرۆڤەکە پێڕەوی دەکات.

ئەگەر ئەم پرسانە وەك پێویست مامەڵەی سیاسیان لەگەڵدا ناکرێت یان زۆرجار هەست بە جووتەکی یان فرە ڕەوشتی دەکەین ئەوەی پێی دەوترێت (دەبڵ مۆراڵتی) لە کردەوەی سیاسیدا، ئەمانە خۆیان قەیرانی گەورە گەورەی ڕەوشتن لە سەردەمەکەماندا هەن، بە هۆی ئەو دژابەرییەوە کە لە ناو سیستەمدا هەیە و بە چارەسەرنەکراوی ماوەتەوە. زۆر پرس هەن وەك دژوەستانەوە بە گەندەڵی، هەموو ڕەوتە جیاوازەکانی دادپەروەری و ستەمکاری پێکەوە بانگەشەی دژە گەندەڵی دەکەن. لە کاتێکدا کە گەندەڵی وا بەستەیە بەو دەرفەتەوە کە لە موڵکداریدا هەیە، وابەستەیە بەو ڕکابەرییەوە کە بازاڕی کار و سەرمایە درووستی کردوە، وابەستەیە بەو پێگە کۆمەڵایەتییەوە کە موڵکداری و سیستەمی سەرمایەداری خولقاندویەتی. بۆیە دەبینیت ڕەوتێکی لیبرالیست، ئاینی، کۆمۆنیستی و سۆشیالسیتی دەوڵەتی هەموو دژی گەندەڵین بە بێ ئەوەی چارەسەری سیستەمی دابەشکردنی دەستکەوت و کایە ماددی و ناماددییەکان بکرێت بە تەواوی تیایاندا. لێرەدا قەیرانی ڕەوشتی چارەسەری نامێنێت و باشترین تیمار بۆ ستەمکار ئەوەیە بڵێت من بێ ڕەوشتم و حوکمڕانیم پێ ڕەوا ببینن، ئەگەر ئێوە دەتانەوێت ڕەوشتداربن لە حوکمڕانی نزیك مەبنەوە سیاسەت کاری ئێوە نییە. 

تێبینی: چیرۆکی درووستکراوی ڕۆبنسن کرۆزۆ کە کەسێکە بە تەنیا دەکەوێتە دوورگەیەکی بێ ئاگاییەوە، لێرەدا بۆیە بە کۆمەڵگا پێناسەی دەکەین، چونکە هەموو خەسڵەتەکانی ڕەوشتی کۆمەڵگای تێدا بەرجەستە دەکرێت کە چۆن ڕەفتار لەگەڵ دەرەوەی خۆی دەکات بەهەمان شێوەی ئەوەی کە پێشتر لە کۆمەڵگادا ژیاوە. جگە لەم وێنایە بۆ بابەتەکەی ئێمە خودی کۆمەڵگا ئاستەمە بکرێت لە تاکەکەسێك پێك بێت، ئەوەش لەگەڵ هیچ کام لە پێناسە زانستییەکاندا ناگونجێت.