بۆ- هەڵاتن لە کەرنەڤاڵی دەبەنگی / یەکسانی هاوشێوە جیاوازەکان/ بڕگەی ١

تێگەیشتن و بەگەڕخستنی جیاوازیی

دەستپێکێکە کەمەرشکێن بۆ دەبەنگیی!

لەڕووی جیاوازییەوە سەیری شێوە و توانایی و پێکهاتەی گوێدرێژ و بارگیرێك بکەین، ئەوا دەڵێین بێگومان جیاوازن، بەڵام زۆریش لە یەك دەکەن و شێوەشیان نزیکە. تەنانەت ئەم دوو گیاندارە دەتوانن پێکەوە جووت ببن و گیانەوەرێکی جیاوازی تر بخەنەوە. پێکهاتەی جین و کرۆمۆسۆمەکان ئەم چوونییەکی و جیاوازییە زۆر ئاشکراو دیارانە لێکدەداتەوە. دەی هەر ئەم نزیکیی و جیاوازییەی ئەوان لەنێوان ئێمە و گۆریلایەكیشدا زۆر لە یەکترەوە دوور نییە!  دەبینین؛ لە ڕووی جێنەتیکەوە وایکردوە ئێمە 98% ی پێکهاتەی جینەکانمان بچێتەوە سەر گۆریلا و شێمپانزی. واتە لە ڕووی جینەکانەوە شیمپانزییەك هەمان پێکهاتەی ئێمەی هەیە تا ئەندازەی تەواو لێکچوون. ئەم لێکچوون و لێکنەچوونە مەراقێکی گەورە بۆ مرۆڤ دروست دەکات! ئایا ئێمە هەموومان لە یەك دەچین یان جیاوازین؟ ئەگەر ئەوەندە جیاوازین، کەواتە دەکرێت لە پێگەو ژیانی جیاوازدا بین؟ تەنانەت خۆمان بە مرۆڤی جیاواز پێناسە بکەین؟ لەبەرامبەریشدا، لەڕوویەکی گشتییەوە مرۆڤ دەتوانێت هەموویان لەیەك بچن، ئەم ڕاستییە Henry A. And Clyde Kluckhohn زۆر باش باسی کردوە. بەڵێ هەموو مرۆڤێك بە شێوە گشتییەکەی لەیەك دەچن و گەر لە گشتدا زۆر لە گشتدا بمێنینەوە لەوانەیە ئێمە و گۆریلایەکیش جیاوازیمان نەبێت.

ئەوەی وا دەکات گۆریلاکە هەمان بەند و یاسا جیهانییەکانی مافی مرۆڤ نەیگرێتەوە ئەو جیاوازییە کەمەیە کە دەرفەتی نەداوەتە باپیرانی ئەو چەند ملیۆن ساڵێك لەمەوپێش وەك ئێمە گۆڕانکاری لە پێکهاتەکانی جەستەیاندا ڕووبدات و کۆئەندامی دەماریان ئاوا گەشە بکات. بەڵام ئێمەی مرۆڤەکان سەرباری ئەوەی بەردەوامین لە جیاوازییەکانمان کەچی هەموومان بڕیارە یەك ماف و یەك جاڕنامەی گەردوونی حوکممان بکات. کەچی هەموومان هەمان یاسامان بەسەردا ناچەسپێت! بەهۆی هەندێ جیاوازییەوە کە شتێکی ئەوتۆی جیاواز نییە لەگەڵ ئامۆزا گۆریلادا. تەنیا کۆمەڵێك جیاوازی لە خەپلەکانی خوێن و پۆلێنی جینەکانەوە دەبینیت ئێمەش دابەش دەبینە سەر گرۆی جیاواز و هەندێك لە مرۆڤەکان ئیدی کولتوور و ژینگە و جێکەوتی جوگرافیان جیاواز دەبێت. هێدی هێدی دەبینیت پەروەردە و تێگەیشتن و پێگەیشتن و بەش و بەرکەوتەیان لە ژیاندا جیاواز دەبێت. دەبینیت جیاوازی بە ئەندازەیەك درووست دەبێت کە ئەو ئاژەڵانەی هەندێکمان بۆ خۆشی و کات بردنەسەر بەخیویان دەکەین زۆر ئاسوودەتر بژین لە هەندێکی ترمان کە هەمان مافەکانی مرۆڤ بڕیارە بمانگرێتەوە!

ئێمە کاتێك دەزانین ڕاستە مرۆڤەکان لەیەك ناچن و جیاوازن. دەتوانین هەر لەناو گرۆیەك و لەناو هەمان نەژاد و ڕەنگیشدا بگەڕێین و جیاوازی ببینین، نەخێر دەتوانین لەناو خێزانێك و لە نیوان دوو جمکی هەمان هێلکەشدا جیاوازی و لێك نەچوون بدۆزینەوە و گەورەی بکەین. لەوەندە وردەکاریدا و تۆ تەنیا بایی کەمتر لە 50% ت لە دایکی خۆت بچیت، بێگومان بە  ئیتر ئێمە هەرگیز لەیەکتری ناچین. سەرئەنجام با هەموو مرۆڤێك بەشێوەیەکی گشتی لە هەر مرۆڤێکی تر بچێت، وردتر ببەرەوە، نەخێر لە هەندێك بڕگە و بۆنەدا مرۆڤەکان بە بیانووی جیاواز جیاواز گرۆ گرۆ دەبن و لەناو خۆیاندا لە یەکتر دەچن. کەواتە، مادام جیاوازیمان زۆرە با بۆ هەموو جیاوازییەکان بگەڕێین. دەگەینە جێگایەك هەمووشتێکمان لەیەکتری جیاوازە و ناکرێت جگە لە هەندێك شێوەی گشتی هیچمان لەیەك بچێت ئەو لێکچوونەش ئەوەندە بە ئاستەمە، وەختە بڵێم هەر هیچمان لەیەك ناکات.

ئینجا دێین و لە فەنتازیای مرۆڤبوون و کۆمەڵایەتی بوونەوە، پۆلێنی خۆمان دەکەینەوە، جوان و ناشیرینمان، باڵا بەرز و باڵا کورت، تیژڕەو و بەهێز و شێنەیی و لاواز و دانا و دەبەنگمان تیا دەردەکەون. لەبەر ئەوەی لە هەموو بۆنەکاندا مرۆڤ بە ئەندازەی جیاواز دەتوانیت خۆی بگۆڕێت، بالای کورت تا ئەندازەیەک درێژ بکات، لاوازیی بەهێز بکات، شێنەیی تیژڕەو بکات...تاد، ئێمەش دێینە سەر دەردی دەبەنگی و قسە لەسەر جیاوازی و بەشداری جیاوازەکان دەکەین بۆ ئەوەی بتوانین لە کەڕنەڤاڵی دەبەنگی هەڵبێین و لەم نەنگییە ڕزگارمان ببێت. لەم سەرەتایەدا هەوڵ دەدەم لە تەوەرەی ستراتیژی بابەتەکە زۆر نزیك نەبمەوە، بۆ ئەوەی تۆش ڕەخنە بگریت و بەشداری بکەیت و زیادە بخەیتە سەر بیرکردنەوەی چنینی بابەتەکەمان. پرسی سەرەکی دەربارەی جیاوازی و لەیەکتێگەیشتنە، بەهۆی کۆمەڵە تەوەر و دنگەیەکی زانستی دەروونی و کۆمەڵایەتییەوە لە ژیانی سیاسیدا لە سەریان دەوەستین و ڕاڤەی گرفتەکانی دەکەین.

ئەو لێدوانەی سەرەتا دەرباری چوونیەکی و جیاوازی وەك شیشی ئەو تەیمانەیە کە بەقەراغی پلیکانەی باسەکەدا بە ئاسماندا چوون، بابەتێکە لە بواری دەروونناسی جیاوازییە کەسییەکاندا، یەکێك ئارەزووی بکات. هەر کات قسە لەسەر جیاوازیەکانی نێوانمان دەکەین لە کۆتایی نزیك دەبینەوە.  کاتێکیش باسی پێکهاتەی گرۆبەندی کۆمەڵگا دەکەین لە ناوەڕاستی لێکچوون و لێکنەچووندا هەڵدەواسرێین، خەمی هاوبەش و ڕق و کینەی جیاوازیمان بۆ دروست دەبێت. بەڵام لە درووستکردنەوەی جڤات و مرۆیی بووندا ناچارین دەبێت بگەڕێینەوە بۆ لێکچوونە زۆر نزیکەکانمان و زۆر لە گشتا خۆمان ئاڵ و واڵا بکەین.

بیرکردنەوە لە مرۆڤ، بیرکردنەوەیە لە گیاندارێك خاوەنی کۆئەندامێکی دەماری پێشکەوتوە و هۆشمەندیەکی ئاڵۆز و پەرەسەندووی هەیە کە ناکۆتا ئەگەرمان پێدەبەخشیت بۆ پێکهاتەکانی ئەم بوونەوەرە ئاڵۆزە. بابەتێکی وەک جیاوازی لەڕوانگەی دەروونیەوە پانتاییە فراوانەکانی هەست و سۆز، هۆشیاری، هۆشمەندی، زیرەکی، توانایی، ئارەزوو، بەها، خودسەلمێنی و چالاکی و زۆر شتی تر دەگریتەوە کە ئەمانەی باسمانکردن بەشێکی کەمن لە ئەگەرەکانی ئەو جیاوازیە فرە دووریە کە لەنێوان مرۆڤەکاندا هەیە. گەر خەسڵەتە وردەکانی کەسێتی وەربگرین و لە سادەترین گریمانەدا 100 خەسڵەتێك جیابکەینەوە و کاریگەری پێکەوەیی دوو خەسڵەت هەژمار بکەین کە چکۆلەترین ئەگەرە، ئەوا دەتوانین بڵێین پتر لە 4450 جۆر لەکەسێتی جیاواز دەتوانین بەرهەم بهێنین لەو خەسڵەتانەوە کە لەیکتری جیاوازدەبن. ئەگەر لەسەر بنەمای فێرگەی بایۆلۆجی بڕۆین و بیر لەپێکهاتە جینییەکانی درووست بوونی مرۆڤ بکەینەوە، ئەوا دەکەوینەوە بەردەم ئەگەرە ناکۆتاکانی جیاوازی نێوان تاکەکان. نەخێر ئەمانە کاری تاقیگەیین و خۆمان بەمانەوە خەریک ناکەین، بەڵکو سوود لەفێرگەی کولتووری وەردەگرین و هەوڵدەدەین لەسەر بنەماو پایەگاو کایە کولتووریەکان لە گرۆجیاوازەکان تێبگەین و بیر لەجیاوازی بکەینەوە، بەڵام ئەمجارەش دەکەوینە گێژەخولێیەکی ترەوە و پتر لە 240 شێوگی جیاوازی کەسێتی بەتەنیا بەپێی تەمەن لەهەمان کولتوورێکی دیاریکراودا دەبینین. ئەمەی دواییان تەنیا شیوگی جیاوازی کەسێتییە، کە هەر شێوگێك جارێکی تر بۆ جۆرە جیاوازەکان دابەش دەبێت بەپێی ئەو میمییە کولتووریانەی کە بە پێی مێژووی پەروەردەیی پێشینەکانیان بۆیان ماوەتەوە.

دواجار دەگەینە ئەو ئەنجامەی مەگەر دوانەکانی (جمکه‌کان)ی هەمان ژینگەی پەروەردەیی جیاوازییەکانیان کەمێك کەم ببنەوە. هەتا دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی جیاوازییەکانمان هەتاهەتایین و دەرفەت نییە ئێمە بەتەواوی لەیەکتر بچین. ئینجا ئەو کۆئەندامە ئالۆزەی دەمار ئەوەندەی تر نائومێدمان دەکات لە لەیەکچوونی تەواو. بەجۆرێک بۆ هەبوونی هیوای لێکچوون دەبێت بەدوای هیواکانی ناو جیاوازییدا بگەڕێین و دڵمان بەوە خۆش بێت کە ئێمە بۆیە لەیەك دەچین چونکە جیاوازین.  سەرئەنجام باسەکەمان لەسەر کۆی دۆزینەوەی ئاسوودەیی لە جیاوازیدا دەوەستێت، لەسەر دانپێدانانی هاوچارەنووسی جیاوازەکان دەکۆڵێتەوە بە پێچەوانەی هەموو ئەو تێرم و تەوژمانە کەدەخوازن بە لەیکچواندنی هەموومان ئاسوودەمان بکەن، پرس پرسی یەکسانی نێوان جیاوازەکانە. ئەگەرنا دەبینین چۆن تاکەکان لەجیاوازییەکانیان تێناگەن و تێنەگەشتن دەبێتە ئەو دەبەنگییەی لەیەکچوونە سروشتییەکانیشمان دەسڕێنەوە. بەرئەنجام لەجێگای ئەواندا لێکچوونی دەستکرد و سەپێنراو دێنینە بەرهەم و دەبەنگی دەکەینە قاڵب بۆ شاردنەوەی جیاوازی و تێنەگەیشتن دەکەین بنەمای بوون بە قوربانی هەردوو لای ستەمکار و ستەملێکراو.