کرۆکی پرس و مەترسی ــ باشووری کوردستان / ٨

بەشی هەشتەم

نا دیاری و لاوازی بەرهەڵستکاری ڕاستینە لەکوردستاندا لەیەک کاتدا هۆکار و بەرئەنجامیشە بۆ ئەو دۆخە سیاسییەی خەڵکی کوردستانی تێدا دەژی. هۆکارە بۆ بەردەوامی و یەکچاوی دسەڵاتی سیاسی لەکوردستاندا و بەرئەنجامی ئەو تاک هێزییەیە کەلەناو پارتە سیاسییەکان و ناوچە جیاجیاکاندا دەیبینینەوە. تەنانەت هێزی بڕیاردەری سێنتراڵی و تاکڕەو لە ڕێکخراوە چکۆلەکان و ناسیاسییەکانیشدا بە هۆیەوە بەدیار دەکەوێت. لەکوردستاندا کاری پێکەوەیی و فرە جەمسەری زۆر کەمە و ئەگەر هەبووبێت زۆر لاوازانە دەرکەوتووە، بەجۆرێک نە وەک پەروەردەی سیاسی کاریگەریی داناوە نەوەک کولتووری سیاسی جێکەوتووە.

لاوازیی و نادیاریی بەرهەڵستکاری، بۆ دوو هۆکاری سەرەکی دەگەڕێتەوە، کە ئەم دوو هۆکارە سەرەکین و چەندین هۆکاری تری لێ پەیدا بووە: یەکەم؛ ژینگەی پەروەردەییە لە کوردستاندا. دووەم؛ میکانیزمی کاری پارتە سیاسییە تۆتالیتارەکانە. هەریەک لەم دوو هۆکارە بە پێکەوەیی کاریانکردووە و ڕێگری گەورە بوون لە درووستبوونی بەرهەڵستکاری، یان ڕێگربوون لە بەهێزی بەرهەڵستکاری و نەیتوانیوە ڕۆڵی خۆی ببینێت و هەر بەو هۆکارەوە ژینگەی سیاسی و بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا لە نزمترین ئاستدا ماوەتەوە و پێشکەوتنی ئەوتۆی بە خۆیەوە نەبینیوە. لێرەدا هەوڵدەدەین لەسەر هەریەک لەو دوو هۆکارە بوەستین و پاشان وردیان بکەینەوە بۆ پێکهاتەکانیان.

یەکەم؛ ژینگەی پەروەردەیی لە کوردستاندا:

ژینگەی پەروەردەیی، زاراوەیەکی بەرفراوان و فرە دووری و فرە ئاراستەیە و دەتوانین زۆر گفتوگۆی لەسەر بکەین و زۆر تیۆر هەیە کە بەکاریان بهێنین بۆ شیکردنەوەی دۆخی پەروەردەیی لە ژێر ئەو ناونیشانەدا، لەبنەڕەتەوە ئەوە بابەتی باسەکەی ئێمە نییە، ئەگەر بمانەوێت بەڕستبەندی لەسەر لێکدانەوەکەمان بەردەوام بین، ئەوا بنەڕەتی باسەکەی ئێمە تەنیا لەپەروەردەی سیاسی خەڵک و ئەندامی "پارتە سیاسییەکان"دا دەمانهێڵێتەوە. لەهەمان کاتدا ناتوانین نکۆڵی لە یەکانگیری و پەیوەندی بەهێزی ژینگەی پەروەردەیی و ژینگەی پەروەردەی سیاسی هیچ کۆمەڵگایەک بکەین. یەک سەرچاوەیی هێز و دەسەڵات و ڕاستی لەپەروەردەی کۆمەڵگای کوردستاندا هۆکارێکی سەرەکییە بۆ پاسیڤ بوونی هێزە بەرهەڵستکارەکان. سەرچاوەکانی هێزی بەرهەڵستی: پرسیار و گومان و نایەکانگیریی بەرژەوەندییەکانە، پرسیار لە کارایی و کاریگەری سیستەمی بەردەوام و هۆیەکانی باشترکردنی ژیان.. گومان لە ڕاستی ڕووداوەکان و لپرسینەوە لەبەکارهێنانی هێز و توانایی بەپێی ڕێکەوتنەکان و گومان لە درووستی هەنگاوەکان.. هەروەها ناتەبایی نێوان بەرژەوەندییە جۆربەجۆرەکان وا دەکەن کە بەرهەڵستکاری سیاسی چەکەرە بکات و بنەماکانی خۆی دابمەزرێنێت.

سیستەمی فێربوون و گەشەی کۆمەڵایەتی و سیاسی لە کوردستاندا بەردەوام هەرسێ سەرچاوەکەی درووستبوونی بەرهەڵستکاریان خەفەکردووە و سڕیویانەتەوە. لەسیستەمی پەروەردەییدا بە پەروەردەی سیاسییشەوە زانیاری سەرچاوەی هێزە و هێزێکی پرسیار لێ نەکراوە. زانیاری وەک ڕاستی ڕەها پەخش دەکرێت و هەر ئەو ڕاستییە ڕەهایەش دەبێتەوە بە سەرچاوەی بڕیار. هیچ کەس مافی نییە گومان لەدەسەڵات و هێزەکە بکات کە کۆی کۆمەڵگا بەڕێوەدەبات، چونکە هەر خۆی بەخشندەی ڕاستییەکانە و هەر خۆی دەتوانێت باشترینی ئەو بژاردانە پیادە بکات کە لە توانادا هەیە. ئەوەی بەرژەوەندییەکانی خۆشی لەو چوارچێوەیەدا نەبینێتەوە دەبێتە بەرەی دژ  بە بەرژەوەندییە گشتییکان چونکە بەرژەوەندییەکانی دەسەڵات یەکەمین بەرژەوەندییەکانن کە دەتوانن بەرژەوەندی هەمووان بن.

یەک هێزی و تاک هێزی هەر لە خێزانەوە دەستپێدەکات تا دەگاتە دوا کایەکانی ژیان! یەک هێز هەیە کە یەکەمە کە سەرچاوەیە کە باشترین ڕاستیی پێیە، ئەو هیزە بێگومان هێزێکە بە هەژموونی نێرینەوە، هێزی درووستکەری نوێنەری خواوەندە و لەکۆمەڵگای فیوداڵییەوە تا ئەمڕۆ بەردەوامی هەیە. لە خێزاندا تاکی باوک دەبێت جێنشینی هەبێت و یەکەم منداڵ جێکەوتەکەی لەگەڵ ئەوانیتر جیاوازە، بەتایبەت منداڵی نێرینە.. لە پۆلەکانی خوێندن تەنیا خوێندکاری یەکەم ترۆپکی هێزە و ئەوەکانی تر فەرمۆشکراون، هەموو ئەوانەی دەستکەوتە یەکەمینەکانیان هەیە ئەوانە زۆرترینی ماف و بڕیار و هەژموونیان بەدەستە و دواجار دەبنە یەکەمی کۆمەڵگاش. لەڕاستیدا پێوانەی فرەیی نییە و ناکرێت چەند کەسێکی یەکەم هەبێت و چەند تێزێکی جیاواز هەبێت. لەبەر ئەوەی هێشتا دەسەڵات نوێنەرایەتی خواوەندی تاک و تەنیای تاکە کەسی ڕاست دەکات، هەر بەوجۆرە ئەوەی باشترین و (حوکمڕانە) کەمترین ڕەخنە و گومان لەکارەکانی دەگیرێت. پێڕەو و شێوازی گەیشتن بە یەکەمین گرنگ نییە دواجار گرنگە کێ دەگاتە یەکەمین پایەی کۆمەڵایەتی.

هاوکێشەی یەکەمین کەس و تاکە کەس، هاوکێشەیەکی دوو جەمسەرە کارلێکە؛ واتە لەلایەک یەکەمین دەکاتە ڕەها و خاوەن دەسەڵاتی لێنەپرسراوە بەپێچەوانەوە دەسەڵاتی گومان لێنەکراو بەردەوام نمونەی سیستەمی یەکەمین دەکاتە ڕێگا بۆ گەیشتن بە ڕاستی. بۆیە ئەگەر بەهەڵە گەیشتینە ئەو ڕاستییە ئەوا تێکڕای کایەکانی ژیان هەڵە دەبن. بڕوانە باندەکانی بەڕێوەبردنی نەوت لەوڵاتی ئێمەدا ئەم نمونەیەیان بەسەردا دەچەسپێت. لە گەڕانەوەدا بۆ "پارتە سیاسییەکان" نەک بەهەمان شێوە ئەندامەکانیان پێگەیاندوە، بەڵکو کاریان لەسەر پێگەیاندنی ئەندامەکانیان نەکردوە بە میتۆد و پەروەردەیەکی سیاسی گونجاو کەلەگەڵ ئامانجەکانی خۆشیاندا بگونجێت، لەدوا وێستگەی پەروەردەی سیاسیدا بەشێوەیەکی خۆڕسک تاک لەخانە و کایە و ئۆرگانە سیاسییەکاندا کولتووری پەراوەی شێوە سیاسییانە فێر بووە. فێربوونی کولتووریش گۆڕانکاری دیار درووستناکات و لە دوور مەودادا گۆڕانکاری سرووشتی بەسەردادێت و بێگومان دەکەوێتە ژێر کاریگەری هەژموونی هێزە کولتوورییە بەهێزەکانی چواردەورەوە. لەم پرۆسەیەی فێربووندا داهێنان ڕوونادات! تا ئیستا لە ٥٠ ساڵی ڕابردوودا جگە لەکاری پراکتیی ڕۆژانە چکۆلەتری داهنان و تازەگەریمان بەدی نەکردوە لەکەش و هەوای سیاسی باشووری کوردستاندا.

هێشتا ناکرێت بڵێین ژیانی سیاسی ناو ئەو "پارتە سیاسییانە" بەدەربووە لە پرسیار و گومان و بەرژەوەندی جیاواز، بەڵام دەتوانین بڵێین نە لەناو خودی ڕێکخراوەکاندا نەلەدەرەوەی رێکخراوەکان بۆ درووستکردنی بەرهەڵستی ڕاستینە بەئاکام نەگەیشتوون. هۆکاری ئەمەش بۆ میکانیزمی کاری سیاسی دەگەڕێتەوە، چونکە وەک باسمانکرد پرسیار لەڕاستی و ئەڵتەرنەتیڤی باشتر، پرسیار بووە لە تاک و تەنیای ڕاستی لەلای سەرکردەی نەزان کە خودی خۆی بەهەمان میتۆد پەروەرەدە بووە کە پرسیار لێنەکراوە. گومان لەسەرکردە و میتۆدی بەڕێکراو گومان بووە لە دوا بێگەردی و پاكی. خستنە بەر باسی بەرژەوەندییە جیاوازەکان دەستکاری کردنی پێکهاتەی چینایەتی کۆمەڵگا بووە کە دواجار دەستکاری کردنی پیرۆزی تاکە سیستەمی پیرۆز بووە.

دووەم؛ میکانیزمی کاری سیاسی ناو پارتە تۆتالیتارەکان

بەدرێژایی ژیانی سیاسی کوردستان "پارتێک" ڕێکخراوێکی سیاسی کراوە درووست نەبووە لە هیچ پارچەیەکی کوردستاندا بەگشتی و لەباشوور بەتایبەتی. باشترین بەڵگە و سەلماندن دەستاودەستنەکردنی دەسەڵاتە لەناو ئەو پارتانەدا. بەواتایەکی تر تا سەرۆکی پارتەکە نەکوژرابێت یان بەزۆر لانەبرابێت کەسێکی تر نەهاتووە جێگای بگرێتەوە. هەرکەسیش پرسیاری لە سەرکردەی یەکەمی تیمەکەی خۆی کردبێت بە ناپاک هەژمار کراوە و دوورخراوەتەوە. ئەوە ڕێکخراوەکانی دەرەوەی "پارت" ە سیاسییەکە بێگومان بە ڕێکخراوی سیخوڕ و دەستکردی دوژمنان هەژمار کراون. جگەلەوەش کە سروشتی هێزەکان خۆیان پشتیان بە هێزە نانیشتمانییەکان و دەرەکییەکان بەستوە بۆ ئەوەی بتوانن لە ڕێگای هێز و دەستکەوتی ماددیەوە ڕێکخراوەکانی تر بۆ ژێر ڕکێفی خۆیان ناچار بکەن.

گەر بەوردی یباداشت و یادەوەری ئەو بەناو پارتە سیاسییانەی کوردستان لەسەردەمی "شۆڕشگێڕی" یاندا بخوێنینەوە پڕە لەو خەڵکە نەیارانەی کە وڵات بەدەر کراون و ڕێگای تایبەتیان بۆ دۆزیونەتەوە تا لەکایە و ناوەندەکانی بڕیار دوورکەونەوە، ئەوەی بەمەترسی سەرەکی زانرابن لەجەنگەکاندا بەڕێگای پیلان و پیلانگێڕیی و بەناوی دیسپلین و درووستکردنی شانۆی سیاسییەوە تیرۆرکراون. هەموو جۆرێکی سیخوڕی و هەواڵگری و پیلانگێڕان لەناوەوەی ئەو ڕێکخراوانەدا پەراوەکراوە بەپلەی یەک بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی تیمی سەکردایەتی و بۆ پاراستنی تاکە هێز و دەسەڵاتی ڕاستی ناو ڕێکخراوەکان.

ئەم میکانیزمانە سەرکردە مەیدانی و باڵاکانی ناچار کردوە خەڵکی هاوپەوەندی خوێن لەخۆیان نزیک بکەنەوە، بەئەندازەی درووستکردنی هێزە تایفەگەر و خزمگەرەکان لەناو شۆڕشەکانی کوردستاندا و دوورکەوتنەوە لەهەموو بە سیستەمکردن و ڕێکخستنێکی سیستەماتیک لەناو ئەو "پارتانەدا". بەم جۆرە کولتوور کولتووری باو بووە و هەمیشە سیستەمی فێرکردن وابەستە بووە بە فیرکردنی یەک دێڕی گشتی؛ (هێز پارێزگاری بەرژەوەندییە گشتییەکان دەکات کە بەرژەوەندی چین و دەستە باڵاکانی پارتی پاك و بێگەردن) تەنانەت ئەگەر پارتەکە خیانەتی گەورەشی کردبێت بە دانایی بۆی هەژمار کراوە چونکە توانیویەتی بمێنێتەوە و هەر بەوجۆرە هەڕەمەکی بەڕێوەبردنی میکانزیمی سیاسی بووەتە کولتوور و هێزە بەهێزە دەرەکییەکان بە ئاسانی توانیویانە توانا مرۆییەکانی ناو کوردستان بەکار بهێنن و بەگەڕیان بخەن.

لەکۆی ئەم میکانیزمانەدا، ئەو کەسە تاک و جیاوازانەی توانای پرسیار و بەگەڕخستنی گومان و درککردن بە بەرژەوەندییە جیاوازەکانیان هەبووە، کراونەتە ئاردی ناو دەوەن و بە ئاستەم کۆبوونەوەتەوە، کەلەلایەکی ترەوە وابەستەی ئەو شێوازی پەروەردەکردنە بوون. ئەوانیش کە نەیانتوانیوە ململانێ لەگەڵ خواستی هێزەکاندا بکەن و خۆیان پێ کەم و پاسیڤ بووە و لەلایەکیش باوەڕیان بەوە هێناوە کەدەبیت هێزی دەرەکی و پارە و تواناییان لە پشت بێت بۆ ئەوەی ئەمان بتوانن ببنە بەرهەڵستکارێکی ڕاستینە. ئەم جۆرە لە بیرکردنەوەش تا ئەندازیەک ڕەوایی خۆی هەیە، بەڵام تا ئەو جێگایەی مرۆڤ بیر لەڕێگای نوێدەکاتەوە، نەک هەتا هەتایی بێت و ئیتر هیچ هەنگاوێک نەنرێت هەتا هێز و پارە و تواناییان نەبێت. چونکە تێکڕا هێز و توانایی و توانایی ماددی بەهۆی کار و ژیرییەوە درووستدەکرێن، لەکاتێکدا بخرێنە گەڕ و بەکار بهێنرێن.

بەشێکی گەورەی تر بۆ سەرکوتی هێزە گەورەکان دەگەڕێتەوە، هەر گرۆ و تاکەکەس و ڕێکخراوێک ویستبێتی هەنگاوێکی جیاواز هەڵبگرێت و نەبێتە سێبەری دەسەڵاتی کوردی بە قورسترین شێوە سەرکوتکراوە، ئەم میکانزمە خەڵکی کوردستانی فێری ئەوە کردوە کە پشتیوانی لە هێزێک نەکات ئەگەر نەزانێ سەرکەوتوو دەبێ و بەرئەنجامی دەبێت. خەڵکی کودستان بەجۆرێک ڕاهێنراوە و بارهێنراوە کە لەسەیرکردنی یارییەکی فوتباڵیشدا تەنیا پشتیوانی لەبەهێز بکات و تێز و بیری خۆی نەبێت. ئیدی بە دڵنیایەوە لە هەڵبژاردنەکاندا دەنگ بە لاواز نادات و بەهێزی بکات، لە کۆبوونەوەی پارتەکانی خۆیاندا پشتیوانی لەڕای جیاواز ناکەن ئەگەر نەزانن سەرکەوتوو دەبن.

بەم جۆرە کەشی سیاسی کوردستان زۆر پشت بە باو،  هەروەها بە جەماوەری بوون دەبەستێت. پێش سەرهەڵدانی بزووتنەوەی گۆڕان ئۆپۆزسیۆن خۆی لەپارتە ئیسلامیەکاندا دەبینیەوە کەبەرامبەر دەستکەوتی کەم خۆیان دەدا بەدەست دەسەڵاتەوە بە ستراتیژی سەندنی مومکین، کەدواتر قسەیەکی کورت لەسەر ئایدۆلۆجیا و هێزە ئیسلامییەکان دەکەین. لەلایەکی ترەوە چەپەکان کە لەم دواییانەدا بەهێزترینیان خۆی لەحزبی کۆمۆنیستی کرێکاریدا دەبینیەوە لەفەزاو خەیاڵێکەوە دەبزوان هەرگیز نەیاندەتوانی و نەیدەزانی چۆن زمانی شەقام و واقع بدۆزنەوە. ئەم هێزانە هێزی "ئایدۆلۆجی" جیاواز بوون بەڵام هەرگیز لەکولتووری سیاسی کوردستاندا لەرووی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە فۆرمویلەنەدەبوون و نەیاندەتوانی زمانی ئەو میکانیزمە چارەسەر بکەن. هەروەها لەڕووی پێکهاتەوە لەگەڵ کولتووری شەقامی کوردیدا نەدەهاتنەوە و بەئاسانی دەکەوتنە بەر نەشتەرگەری دەسەڵات و بە ئاسانی نابووتی دەکردن ئەگەر نەیتوانیایە لەبەرژەوەندی خۆیان بەکاریان بهێنێت. ئەگەرچی ئەم هێزانە سەراپا هێزی ئۆپۆزسیۆنی ڕاستینە نەبوون بەڵام دەسەڵاتی کوردی هەمیشە لەهەوڵی ماڵیکردنی ئەمانەشدا کاری کردوە، ئەوەی ماڵیش نەکرابێت لەپانتایی سیاسیدا دەرکراوەتە دەرەوە. بەڵام بزووتنەوەی گۆڕان، لەبەر ئەوەی لەهەمان کولتووری شەقامەوە هاتبوو، بەهەمان میکانیزم و تیۆری گەمەی دەسەڵات ئاشنا بوو بەتایبەت سەری بزووتنەوەکە بەشێکی دابڕاو نەبوو لەهزری دەسەڵات تا توانی جێگای خۆی بکاتەوە و بەجۆرێک لە جۆرەکان لەپاش ٢٥/٧/٢٠٠٩ هاوکیشە سیاسیەکان لەبەرژەوەندی گرۆیەکی تر بگۆڕێت. لێرەوە گەر بمانەوێت لەهەر یەکێک لەو هێزانە تێبگەین دەبێت جارێکی تر ئەو هێزە ئۆپۆزسیۆنانەی کوردستان شیتەڵ بکەینەوە کەلە گۆرەپانی سیاسیدا ئامادەن (لەڕاستیدا ئەو کات و توانایییە ئەوە ناهێنێت زۆریان لێ ورد ببینەوە، چونکە بەئەندازیەک هەوڵی شکستخواردوون مرۆڤ زۆریان لێ فێرنابێت).

ئەوەی دەمێنێتەوە ڕەخنەیەکی توندە لە "ئۆپۆزسیۆنی سەربەخۆ" کە نەیتوایوە لە چوارچێوەیەکدا خۆی ڕێکبخات بەردەوام وەک ئاردی ناو دەوەن بە پەرشوبڵاوی ماوەتەوە و ئەم دۆخە بەردەوامەی ئیستا کە بە جۆرێک لە جۆرەکان تێکڕا دەکەونە ئەستۆی ئەو ئۆپۆزسیۆنە.