هەرجارەی باسێك/ ژمارە (٢٦) ماتماتیکی کاندید و دەنگدەر، بەشی دووهەم ٢-٣

ماتماتیکی کاندید و دەنگدەر، تێڕوانینێك لەسەرەوە:

لە هەر سیستەمێكی سیاسیدا کە بنەماکانی شێوگی سەرمایەداریان بۆ ڕێکخستنی ئابووری و پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکانی کۆمەڵگا وەرگرتبێت، هەڵبژاردن هەمیشە تێیاندا خزمەت بە کۆی بەشە سیستەمەکان و دواجاریش کۆی هەموو سیستەمەکە دەکات. جا ئیتر هەر کامێك لە ئاراستەکان لە هەڵبژاردنێکدا سەرکەوتوو بن، گرنگ نییە. تەنانەت ئەشێت ئاراستەیەك بە ڕواڵەت و بەشێوەیەکی بەشەکی دژە سەرمایەداری بێت، کەچی هەر دەچێتەوە خزمەت هەمان سیستەم لە کۆتاییدا کاتێك بەهەمان کەرەستە و پێکهاتەکانی بنەڕەتەکە کاردەکات. بە تایبەت لە سیستەمی سەرمایەداری پێشکەوتوودا کە کۆی کارنامە سیاسییەکان پشت بە سێ دامەزراوەی زەبەلاحی گرنگ دەبەستن. ئەم سێ دامەزراوەیە کارێکی زۆر ورد و گرنگ دەکەن لە ناو پرۆسەی مێژووییدا و لە چوارچێوەی ئەم کارە گرنگەدا پەراوێزێکیان بۆ پەراوەی ئازادی و کاری سیاسی ڕەخساندوە بە جۆرێك کۆی کارەکان لە خزمەت کۆی سیستەمەکەدا دەمێنێتەوە. ئەو دامەزراوانەیش بریتیین لە:

١. دامەزراوەکانی توێژینەوەی زانستی و تەکنیکی: ئەم دامەزراوانە هەموو زانکۆکان و بانکەکانی زانیاری و توێژینەوەی زانستی و تەکنۆلۆجی دەگرنەوە و هەمووشیان پێکەوە و بە تێکڕایی بە دونیابینی و میتۆد و نەخشەڕێی فەلسەفەکانی سەرمایەداری بەڕێوە دەچن و پێشنیارە زانستییەکان بەرهەمدەهێنن، بەتایبەت لە سەدەی بیستویەکەمدا تەنانەت چکۆلەترین تیۆر یان پرۆژەی زانستی کە بخرێتە کارەوە دەبێت بە پاڵاوتەی کاریگەرییە ئابوورییەکانی ستراتیژە زەبەلاحەکەی سەرمایەداریدا تێپەڕببێت.

٢. دامەزراوە بیرۆکراتییەکان: ئەو دامەزراوانەن کە کۆی یاسا و سیستەمی کۆمەڵگاکان بەڕێوە دەبەن. زۆرجار ئەمانە ئیلهام و ڕێنمایی و پێشنیار لە دامەزراوە زانستییەکان وەردەگرن بۆ جێبەجێکردنی کارەکانیان. دامەزراوە بیرۆکراتییەکان هەموو دامەرزراوە کارگێڕی و کاربەڕێکەرەکانی حکومەت و ڕێکخراوە نیمچە حکومەتییەکان دەگرنەوە کە بەشێوەیەکی گشتی باشترینیان ئەوانەن کە یاسا و ڕێنماییەکان بە باشترین شێوە جێبەجێ دەکەن.

٣. دامەزراوەکانی ئاسایشی باڵا: ئەو دامەزراوانەن کە سیستەم دەپارێزن و لە هەر بڕگەیەکدا سیستەم تووشی گرفت و مەترسی ببێت، ئەوا هەموو توانایەك بە گەڕ دەخەن بۆ دوورخستنەوەی مەترسی و هەڕەشەکانی سەر سیستەم. لە پرسی مەترسی و هەڕەشەدا بۆ سەر سیستەم هیچ بنەما و بەهایەکێ ئەتیکی و ڕەوشتی گشتی ناخوێننەوە، جگە لە بەها بنەڕەتییەکانی مانەوەی سیستەم. واتە هەموو لەپێشینەبوونێکی کاریان (ئەولەویەتی کار) بۆ سیستەمە. تەنانەت ئەو بنەما مرۆییانەش کە خۆیان بانگەشەی بۆ دەکەن و یەکێکە لە بەها گەردوونییە گەورەکان کە بیانووی ڕوەو کۆمەڵگای سەرمایەدەرییە، زۆر بە ئاسانی دەرچەیەکی بۆ دەدۆزنەوە و هەر کاتێك پێویستی کرد لە پێناوی بەردەوامی سیستەمدا باڵاترینیان پێشێلدەکەن.

کۆی ئەم سێ چەشنە لە دامەزراوە کە هەموو ڕێکخراوەکانی تێدا کۆدەبنەوە، جا ئەو ڕێکخراوانە ڕێکخراوی مەدەنی خەڵك بن یان ڕێکخراوی سەربازی دەوڵەت، حیزبە سیاسییەکان بن یان زانکۆ و پەیمانگا هونەرییەکان...تاد. کارکردنی ئەم دامەزراوانە لە چوارچێوەی مێژوودا یەکانگیر دەبێتەوە و ناوەندی باڵای بڕیار دەستی بە هەرسی دامەزراوەکە دەگات و سەر لە سروشت و میکانیزمەکانیان دەردەکات. بۆیە زۆرجار دەبینین هەنگاوی سەیروسەمەرە دەنێن، چونکە لە هاوسەنگی گشتیدا هەندێ بڕیار هەن مەرج نییە زانستی بن، بەڵام پێویستییە بیرۆکراتییەکان دەیخوازن تا بەهۆیەوە هەنگاوی دوور مەوداتر بنێن. هەندێ جار هەنگاوەکان زۆر بە گران جێبەجێ دەبن، بەڵام لەبەر ئەوەی ئاسایشی گشتی دەیخوازێت هەموو تواناییەکی زانستی و کارگێری دەخەنەکار بۆ جێبەجێکردنی. بۆ ڕوونکردنەوەیەکی خێرا، دەتوانین بڵێین ئەم دامەزراوانە بە شێوەی ماتریکسێك لەسەر تەوەرەکانی کات و مێژوو کار دەکەن، کە دەتوانین بە سادەیی ئاوا بیبینینەوە:

تێبینی: کاتێك دەڵێین بەرژەوەندی باڵای سیستەم لە پێشینەی یەکەمی هەیە، واتە بۆ نمونە ئەگەر شتێك درووست ببێت هەڕەشە لە سیستەمی حوکمڕانی بکات، ئەوا ئامادەن هەموو پرانسیپەکانی دیموکراسی و ئازادی و ...تاد بخەنە لاوە لە پێناوی پاراستنی سیستەمەکەدا. با وای دابنێین ئەگەر شۆڕشێکی بگۆڕ درووست ببێت، تەنانەت بە شێوەیەکی ئاشتیخوازانەش کاریگەری لەسەر هەڵتەکاندنی سیستەم دابنێت، ئەوا ئامادەن هەموو بنەماکانی مافی مرۆڤ پێشێل بکەن لە پێناوی پاراستنی سیستەم و سەرکوتکردنی شۆڕشەکەدا. هەر بەم پێیە دامەزراوە بیرۆکراتییەکان هیچ گۆڕانێکیان پێ ناکرێت جگە لە گۆڕانکارییە سادەکان یان ڕووکەشەکان، تەنانەت خودی پێکهاتەی پارتەکانیش لەم چوارچێوەیەدان. هەروەها ئەگەر دۆزینەوە زانستییەکانیش یان تەکنیکییەکانیش لە دژی سیستەم بن دەکرێت ڕایانگرن یان ئاراستەکانیان بگۆڕن بە قازانجی سیستەم (بە تایبەت کە هێزی گۆڕانی سەرەکیان لەدەستدایە، ئەوانیش هێزی سەربازی و بانکەکانن). لەلایەکی ترەوە دەبینین کارێکی ورد بە پرۆگرام و بەرنامەکانی پەروەردە و فێرکردن کراوە، بەتایبەت لە سی ساڵی ڕابردوودا. ئەو کارە  گۆڕانێكی ڕیشەییە کە بەسەر فێرکردن و ڕاهێناندا هێنراوە، کە ژینگەیەکی هۆشیاری درووستکراوە، چیتر لەڕێگای خوێندن و فێربوونی شیوازبەندەوە ناکرێت ئایدیا و ژیربێژی بگۆڕ بە شێوەیەکی سیستەماتیك بەرهەم بێت. تەنانەت ئەو دژە سیستەمانەش کە وەك بیرۆکە لێرە و لەوێ درووست دەبن، بۆ نمونە (بیروڕاکانی چۆمبسکي یان سلاڤۆی ژیژەك لە چوارچێوەیەکی کۆنترۆڵکراوی کردەوەدا دەمێننەوە).

ئەوەی دەمێنێتەوە باسی بکەین بەکورتی سیمای پرۆسە دیموکراسییەکانن، چالاکی هەموو دامەزراوەیەکی سیاسی لە بیرکردنەوەوە تا کارکردن و بەشداری حوکمڕانی ئازادە، بەڵام ئایا دەگاتە کوێ؟ بێگومان سنوورەکەی دیاریکراوێکی نەبینراوە. بە پێچەوانەی سیستەمە پاشکەوتوەکانەوە، کە هەمان پرس نا ئازادە. هەمیشە ئەو ئازادییەی سیستەم دەیبەخشێت ئازادییەکە کە بتوانرێت دەستی بەسەردا بگیرێت و ئاراستە بکرێت، هەرگیز سیستەم نییە ئازادییەك فەراهەم بکات، کە ئینترۆپییەکەی لە ئینثالپییەکەی زیاتر بێت، چونکە ئەوە دۆخی خۆکوژی سیستەم یان گۆڕانی سیستەم دەڕەخسێنێت. بۆیە کاندیدی هەڵبژاردنەکان بە پێی یاسا و بە پێی سیستەم ئازادن چ بەرنامەیەکیان هەیە و دەنگدەرەکانیش هەر لەو چوارچێوەیەدا ئازادن لە دیموکراسیدا چۆن دەنگدەدەن. گەر بڕوانیتە هەندێك لە وڵاتان یاسای سەیر سەیری نا دیموکراسی و نائازادانە دەبینیتەوە، بۆ نمونە لە هەندێك لە وڵاتەکان کە دیموکراسی پتر لە سەدساڵی تەمەنە، ئەگەر کەسێك نەیتوانیبێت باجەکانی بدات، ئەوا مافی دەنگدانی نییە. وڵاتیش هەیە ئەگەر هاوڵاتی نەچێت بۆ دەنگدان زۆر کارو باری ژیانی بۆ بەڕێ ناکرێت، یان لایەنی کەم ڕەشلیست دەکرێت، بەڵام ئەتوانێت زۆر بە سادەیی بچێت بۆ دەنگدان و دەنگیش بە هیچ کەس و لیستێك نەدات، گرنگە ناو بنووسێت و بەشداری هەڵبژاردن و سیستەم بکات، کەسیش نییە وەك تابووری پێنج و خیانەتکار هەژماری بکات.

لە سیستەمە پاشکەوتوەکاندا و لەژیر هەژموونی پۆست ئیمپریالیدا سیستەم هەرچییەك بێت دوو خاڵگرنگن پێڕەویان بکات بۆ ئەوەی نەکەوێتە بەر لەعنەت و توڕەیی سیستەمی سەرمایەداری جیهانییەوە، ئەو دوو خاڵەش بریتین لە: یەکەم؛ بازاڕ کە گرنگە بازاڕەکان بە جۆرێك کراوە بن و بەڕووی بەرهەمهێنێکدا کراوە بن کە لە ڕووی هێزەوە دەتوانێت دەسەڵات و سیستەمی حوکمڕانییەکانیان بپارێزێت، چونکە لە دواجاردا بۆ کۆی هێزە جیهانییەکان گرنگە بە جۆرێك ئیدارەی ژمارەیەك لە دانیشتوان بدەن بەکەمترین تێچوون و زۆرترین دەستکەوت. دووهەم؛ سەرچاوەی ئابووریی کە دەکاتە سامانی سروشتی، هێز و توانای کار لە هەندێ بڕگەشدا تەنانەت هێز و توانای بەرهەمهێنان، بەتایبەت هەندێ بەرهەمی دانسقە، وەك بیلبیلەی کامێراکانی سۆنی.

ئەوکات گرنگە سیستەمی دیموکراسی و ئازادی و ڕادەربڕین و تەنانەت هەڵبژاردنەکانیش لەو بازنەیەدا بمێنێتەوە کە بەرژەوەندییە باڵاکان دەیخوازن. ئیدی دەرچوونی کاندیدێکی بوێر لە پەڕلەمانی وڵاتێکدا بە تەنیا هیچ لە هاوکێشە گشتییەکان ناگۆڕێت، بە پێچەوانەوە هەندێ کات دەبنە کاڵایەکی زۆر بە پێز بۆ گەرمکردنی بازاڕەکانی ڕاگەیاندن. کە بەبێ هەواڵی ئەو کاندیدە بوێر و قارامانانە، یان بە بێ ئەو ئەندام "پەڕلەمانە شۆڕشگێڕانە" ماشێنەکانی ڕاگەیاندن دوو پوولی بە ڕەحمەتیان پێ پەیدا ناکرێت قاوەڵتییەکی لێ مستۆگەربکەن.