چیرۆکەکەی باوکی لاس /چارەسەری نا توندڕەو لە نێوان بەهێزی و لاوازیدا ـ ٢ـ

ئایا باوکی لاس لە بەهێزی خۆیەوە ئاستی لێبوردنی بەرزە یان هەمیشە لێبوردەیی یەکێکە لەستراتیژەکانی مانەوەی خەڵکی لاواز، کە بەوجۆرە مامەڵە دەکات و هیچ پەنایەک ناباتە بەر توندڕەوی؟ هەمیشە لێبوردەیی لە بەردەم پرسیارێکی سادە و بیرێکی بەرتەسکدایە کە ئەکرێت لە ناخی هەریەکەماندا بژی.. ئەو پرسیارە پرسیارێک نییە سەرچاوەکەی بۆ زانین و ئەندێشەیەکی قوڵ بگەڕێتەوە، کەچی هەمیشە پرسیارە، زۆرجار هەیە ئەم پرسیارە خەڵکی ژیر پێش گێل دەیکات. ئایا تۆ بڵێی ئەم پرسیارە هێندە گرنگ و بناغە پتەو بێت یان چی؟ ئەم بابەتە بەشی دووەمی ئەو سەرنجەیە کە من بۆم درووست بوو دەربارەی بابەتێکی ڕۆژنامەی هاوڵاتی کە لە لەڕێگای تۆڕەکۆمەڵایەتییەکانەوە بەرچاومکەوت. ئەو بابەتە ڕۆژی سێشەممەی ڕابردوو بەرواری ٢٩/١٢/٢٠١٥ و لە ژمارە ١٧٠٨ ی ڕۆژنامەکە و لە لاپەڕە (١١) دا بڵاوکراوەتەوە. ئەم بابەتە چیرۆکی تاوان و سزایەکی کۆمەڵایەتییە بە ڕێگای ناتوندوتیژی دوور لە ئەندێشەی سێکس و شەرەف چارەسەری کێشەیەک دەکات.

گەر ورد بڕوانین ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک دەبینین، کە ئەنجامی خوێندنەوە و بەدواداگەڕان و تێگەیشتن،  گەیشتوون بە وەڵامی پرسیارێکی گەورە.. ئەو پرسیارەی ((ئایا ئێمەی مرۆڤ هێشتا لە دۆخی دڕندەییداین یان دڕندەییمان تێپەڕاندوە)). زانای گەورە و بیرمەندی بواری پەرەسەندن ریتشارد داوکینزیش لە پرسی جینی خۆپەرستدا دەکەوێتەوە هەمان پرسیاری باو کە لە خۆی و لە هەموومانی دەکاتەوە، ئایا مرۆڤ دڕندەیەکی قسە زانە، یان هەموو هەڵگری جینێکی خۆپەرستانەین؟ لەلای داوکینز وایە، ئەگەر دواجار ئێمە بوونەوەرێکبین وەک ماشینێک بە بەرنامەی جینی خۆپەرست بەرنامەکرابین، دەتوانین بەخشندەیی لە ڕێگای پەروەردە و کولتوورەوە گەشە پێبدەین. لە ڕاڤەکردنی پەرتووکی جینی خۆپەرستی ڕیتشارد داوکینز 1976، و لەیەکم دوانزە لاپەڕەی سەردێڕی (Why Are People) تێدەگەین:  فەلسەفە و هزری ناتوندوتیژی دەگمەنە لەلای کەسێکی نەزان چەکەرە بکات و گەشە بکات، تەنانەت ئەگەر سەرتاپای پەروەردەی ئەو کەسە لە کولتوورێکی ناتوندوتیژەوە سەرچاوەی گرتبێت.

بەڵی مرۆڤ بونەوەرێکە وەک هەموو بوونەوەرەکانی تر دەشێت ماشێنێک بێت بە بەرنامەی جینەکانی کاربکات، بەڵام ئەم بوونەوەرە لەهەموو بوونەوەرەکانی تر زیاتر توانای ڕاستکرندەوە و ئاراستەکردنی هەیە.  ناتوندڕەوی پرسێکە تەواو وابەستەیە بە زانینەوە دواتر بە پەروەردە و پراکتیکی ژیانێکی ناتوندڕەوانەوە. داوکینز یەکێکە لەو زانایانەی هیشتا باوەڕی وایە ئاشتی دۆخێکە مرۆڤی لاواز بەکاری دەهێنێت وەک میکانیزمێک بۆ بەرەنگاری مرۆڤی بەهیز. بێگومان دیدی داوکینز لە ململانێی نیوان بوونەوەرە جیاوازەکانەوە سەرچاوە دەگریت، و ئەگەر ئەوە ڕاستیش بێت خۆ لاوازەکان زۆرینە پێکدەهێنن! لەم پنتەوە پرسیاری کولتوور بۆ ئێمە گەورەترین و زیندووترین پرسیارە. کولتوور ئەو شتەی مرۆڤ لە هەموو گیاندارێکی تر زیاتر ئالوودەی پرس و دوورییەکانیەتی، ئەگەر گیاندارەکانی تر هەڵگری خەسڵەتەکانیانن لە باوانەوە، مرۆڤ دەتوانێت جگە لە خەسڵەتە بایۆلۆجییەکانی هەموو خەسڵەتە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکانی باوانی لەدەست بدات. بۆیە ئەوەی لەسەری ڕاهاتووین لەچارەسەری کێشەکاندا سەراپا شایستەی ئەوەیە گۆڕانکاری بەسەردا بێت و میتۆد و ڕێگای تر بگیرێتە بەر. جا ئەگەر ڕێگا کۆنەکان بەبەهێز باسکرابن و چارەسەرەکان ئاڵۆز بکەن، ئەوا تژین لە لاوازی، بە پێچەوانەشەوە هەر ڕاستە.

باوکی لاس، لە چیرۆکەکەیدا باس لەوە دەکات کە پێشتریش پایسکلێکی داوە بە منداڵەکانی هەمان ماڵ کە کارەبای ماڵەکەی ئەویان بڕیوە! لە کۆمەڵگای نەزاندا کاردانەوەکان کاردانەوەی سادەی پەرچەکردارن، تێفکرین لە پاشهات و میکانیزمەکانیان زۆر کەمە. هەندێک جار ئەنجامی پووکانەوەی تێڕامان لە کۆمەڵگای تەکنۆلۆجی پێشکەوتووشدا هەمان شت ڕوو دەدات مرۆڤ ڕێگا باوەکان دووبارە دەکاتەوە و هەمان هەڵە بەرهەم دەهێنیت. میکانیزمی باوکی لاس لە بەخشیندا ئەوەیە، کە باوکی لاس دەوێت بە دراوسێکەی بڵێت مرۆڤ دەتوانێت لەبری ئەوەی داگیرکەر و وێرانکەر بێت دەتوانێت بەخشندە و بونیادنەر بێت. مرۆڤ لە بری ئەوەی مافی خەڵکی پێشێلبکات دەتوانێت کارئاسانی بکات بۆ ئەوەی مرۆڤەکان بە مافەکانیان بگەن، ئەگەرچی توانای ئابووریشیان لە بار نەبێت. دەیەوێت بە دراوسێکەی بڵێت ببینە خالەکانی بەهیزی من لەوەدایە ئەم هەموو بەرهەمە نایابانەم هەیە، کەچی توانای دەستبەرزکردنەوەم لە تۆ نییە، ببینە لاوازی دەستبەرزکردنەوەی من تۆی چەند شەرمەزارکردوە!. ئایا ئەمە لاوازییە یان بەهیزی؟ چونکە بەرامبەر گرنگە لێی تێبگات!

ئەگەر باوکی لاس دەستی بەرزبکردایەتەوە و ئابڕووی دراوسێکەی ببردایە، چی ڕووی دەدا؟ پەرچەکرداری بەرامبەر شەرمەزاری دەبوو یان داکۆکیکردن لە خۆی، ئایا بەخۆیدا دەچووەوە یان پەرچەکرداری ئەویش دەبووە هێرش کردن بۆ سەر باوکی لاس؟ ئەم پرسیارانە گرنگن بۆ درک کردن بە چارەسەرەکانی ناتوندڕەوی. لەوەش گرنگتر گەیشتنی پەیامەکانە و بە بیرهێنانەوە و دووبارەکردنەوەی وانەکانە بۆ ئەوەی دۆخی پیاچوونەوەی خود لای تاوانکار بەردەوام بێت. بەتایبەت ئەگەر دراوسێی ئازیز لەم پرسە نەگەیشت، بۆیە هەیە باوەڕی وابێت لە هەموو خراپەکارییەکەوە ئەو دەستکەوتێکی زیاتری دەبێت. پاش برینی کارەبا پاسکیل بۆ منداڵەکانی وەردەگرێت، پاش سەرەتاتکێ و دەستدرێژیکردنە سەر ئازادییەکانی منداڵێکی ١٠ ساڵان، ئەو گۆڤار و ڕۆژنامە وەردەگرێت و دیاری پێدەبەخشرێت. هەندێ کات هەیە ئەم کردەیە بە پێچەوانەی خواستەکەیەوە دەبینین و بە لاوازییەکی گەورەی تێدەگەین.

هەڵە بینی ئەو هۆکارە سەرەکییەیە کە وا دەکات ئێمە، هەمیشە وا بزانین کە کەسی ناتوندوتیژ کەسێکی لاوازە، ناتوانێت داوا و خواستەکانی خۆی لە ڕێگای ململانێوە بە دەست بهێنێت بۆیە پەنا دەباتە بەر ناتوندوتیژی. بە پێچەوانەوە کەسی ناتوندوتیژ، هێزێکی لە ڕادەبەدەری هەیە کە دەتوانێت بە هۆی ئەو هێزەوە بەسەر شەڕانگێزییەکانی ناوەوەی خۆیدا زاڵ ببێت و کردەیەکی ناتوندڕەوانە بەرامبەر دەرەوەی خۆیی دەکات. کردەی ناتوندڕەوانە وزە و داخوازی گەورەتری پێویستە تا کردەیەکی توندڕەوانە. ئەوە لاوازیی بێویژدانییە کەوا دەکات ئازایەتی فۆرمی بەخشندەیی وەربگرێت، بەواتایەکی تر تا ئەندازەی بێویژدانیمان دابەزێت، دەتوانین زیاتر درک بە ئازایەتی بەخشندەیی و لێبوردەیی بکەین. ئازایەتی لە بەخشندەییدا ترسێکی پێشوەخت درووستی دەکات، کە ئەنجامی زاناییە لە مەڕ مەترسییەکانی خۆپەرستی. ئەوە خودی خۆپەرستییە مرۆڤ بخوازێت ئارەزووەکانی خۆی لە ڕێگای دەستدرێژییەوە بۆ سەر ئازادییەکانی ئەوانی تر تێر بکات. ئەم جۆرە لە خۆپەرستی، خۆپەرستییەکی جینی بایۆلۆجیش بێت، کاتێک کارایە کە دەرفەت لە بەردەم زانیندا داخراو بێت و هەر کات ئاستی زانین و هۆشیاری گەشەیان کرد، لێبوردەیی و بەخشندەیی دەبنە بەشێک لە پێکهاتەی مرۆڤ بوون، بەتایبەت کە یەکێک لە خەسڵەتەکانی مرۆڤ بوون هۆشمەندییەتی.

لە ناوەڕۆکی دەستەواژەکانی سەرەوە دەردەکەوێت کە باوکی لاس، کەسێکە ترسنۆکە، بە پیوانەی گشتی کۆمەڵگایەک کە ناتوانێت لە گرێی شەرەف ڕزگاری ببێت. لەڕاستیدا باوکی لاس لەڕووی لێبوردەیی و بەخشینەوە زۆر ئازایە بۆ ئەوەی بەسەر خۆپەرستییەکانی خۆیدا زاڵ ببێت و بتوانیت نمونەیەکی ناتوندڕەوانە پێشکەش بکات. ئەم دیاردەیە ئاساییە، چونکە ناتونین تێگەیشتنی باڵا و هزرێک کە خاوەنی لێکدانەوەی مەزن بێت لەگەڵ تۆڵە و توندرەویدا کۆیان بکەینەوە. ئامانجی توندڕەوییە بتوانێت بەرەو توندوتیژی و ئازاردانی جەستەیی و دەروونیمان بەرێت، بۆیە بەهێزی لە بەرەنگاری ئەم خواستەدا دەردەکەوێت، نەک لە بەرپەرچدانەوەیدا. بەرەنگاری چەمکێکی فراوانە، ئەشێ هەندێ کات بەرەنگارییەکانمان بەرپەرچدانەوەی تێبکەوێت، بەڵام ئەمە خواستی هزری ناتوندڕەو نییە.

سەرئەنجام، تێدەگەین زۆر چەمک پێویستی بە پێناسەکردنەوە هەیە بۆ ئەوەی کولتوورێکی جیاواز درووست بکەین یان ئەو کولتوورەی هەمانە گەشەی پێبدەین. چونکە لەگەڵ پیناسە باوەکاندا ناتوانین بەرەو جیاوازتر بەردەوام بین. لەو چەمکانەی کە پیاچوونەوەی جدی پێویستە بۆنمونە ئازایەتی و لاوازی و شەرەف و قوربانی و جۆرەکانی و زۆر شتی ترن کە تێکڕا شێوەیەکی باویان وەرگرتوە و لێکدانەوەکانمان بەهەڵەدا دەبەن.