بۆ- هەڵاتن لە کەرنەڤاڵی دەبەنگی / یەکسانی هاوشێوە جیاوازەکان/ بڕگەی ٢

پەیدا بوونی یەکسانی لە نیوان هاوشێوە جیاوازەکاندا  

لەیەکەم دەستپێکەوە بەدگومانیەکی دەستکرد ڕادەگەیەنین و گریمانەی دەکەین کە "هۆشمەندی ڕەنگدانەوەی ماددە نیە!" بۆیه‌ دێینە سەر ئەو یاساو داواکراوەی ماددە جیاوازەکان هەموویان یەك کاریگەری دادەنێن، یان دەشێت مادە جیاوازەکان لەدۆخە جیاوازەکاندا هەمان کاریگەریان هەبێت. لە بنەڕەتەوە ئەم بەدگومانییە نەك بۆ هۆشمەندی تەنانەت لەدۆخە جیاوازەکانی یەك مادەشدا شکست دەخوات. بەتایبەت دەبینین هەموو ماددەکانی سروشت لەوردیلەی هاوشێوە پێک دێن، بەڵام پێکهاتەی وردیلەکانیان و میکانیزمی جووڵەی ماددەکان سروشت و نەخشەی کاریگەریی ئەو ماددانە جیاوزا پێدەبەخشن. ئەم میتافۆرە لە ئاوێنەی مرۆڤدا دەشکێنینەوە، تەنیا ئاو بە نمونە لە دوو دۆخدا دەهێڵیت بچینە ناوی، لەدۆخێکدا (کاتێک کە سەهۆڵە) ناهێلێت مرۆڤ پێیدا تێپه‌ڕێت، ئه‌مه‌ ته‌نیا ئاو، واته‌ ئاو هه‌ر ئاوه‌ له‌هه‌ر دۆخێکیاندا بێت به‌ڵام به‌هۆی میکانیزمی په‌یوه‌ندی فیزیکی پێکهاته‌کانیه‌وه‌ سروشتی فیزیکی ده‌گۆڕێت و کاردانه‌وه‌کانی به‌رامبه‌ر ئێمه‌ جیاواز ده‌بێت. ئینجا ئەگه‌ر بێینه‌ سه‌ر مرۆڤ زۆر ئاڵۆزتر ده‌بینین؛ سەرچاوەکانی جیاوازی مرۆڤ بۆ بنەڕەتی پێکهاتە مادیەکانی خۆی و میکانیزمی ئەوکارکردنە پێکەوەییەی ماددەکان دەگەڕێتەوە. ئەمەش یەکەمین سەرچاوەی جیاوازی ناکۆتایی مرۆڤەکانە. ناکۆتای جیاوازییه‌کان وادەکات هەموو تاکێک تاکێکی دانسقە بێت، تاکێکی دەگمەن بێت لەشێوەدا، بە ئارەزووی پێکهاتەکەی. کەمبوونەوەی ڕەگەزێکی ماددی لەجەستەی مرۆڤێکدا گۆڕانی گەورە لەڕەفتاریدا درووست دەکات کە وا دەکات ئێمە لەیەکتر نەچین. بەڵام تێکڕای ئەم جیاوازیانە لە گەردوون و ژینگەیەکدا کار دەکات کە ئەنجامی پێکەوە لکانی پێویستی و ئامادەباشی کات و شوێنی ئەو بەشانە بە ڕێکەوتێکی موگناتیسی لەگەڵ یەکتر دەگونجێن.

با ئێستا وێنەیەک وەربگرین و بیکەینە هەزار بەش و پەزڵێکی لێ درووست بکەین، ئەوا بێگومان بەگشتی هەموو بەشەکان هاوشێوەن، یان به‌ش به‌شن له‌شێوه‌ی له‌یه‌کچوودا، گەر زۆر وردیش ببینەوە هیچ بەشێکی لەبەشێکی تری ناچێت. زۆر جار دەگمەنە بەشێك لەو بەشە وردانەی پەزڵەکە مانایەکی تەواو ببەخشێت، بەڵام بێ ماناش نییە! دواجار بەهۆی دوو سیفه‌تی (هاوشێوەیی و ته‌واوکاریی) یه‌وه‌، ده‌توانین تێکرای بەشەکانی پەزڵەکە ڕێکبخەینەوە و لە یەك کاتدا وێنەیەکی پڕ واتای تەواوی لێ درووست بکه‌ین. ئه‌مه‌ش نمونه‌یه‌کی یەکسانییە لە نێوان هاوشێوە جیاوازەکاندا لەڕێگای (صور إسقاطیة للمتشابهات).

سەرچاوەیەکی تری جیاوازی هاوشێوەکان بۆ پرۆسێس و میکانیزمی بەشە ماددیەکان دەگەڕێتەوە کەسەراپا جیاوازن لەیەکتری و لە پێکهاتەی ماددی جیاوازی مرۆڤەکان خۆیانەوە سەرچاوەدەگرێت. ئەو کات جیاوازی ئەم پرۆسێسەش جیاوازی بەخش دەبێت. مرۆڤ لەناو خودی خۆیدا پرۆسێس ئەنجام دەدات بۆ هەموو ئەو زانیاری و پێشهاتانەی لەڕێگای هەست و سەرچاوەکانی زانیاریەوە وەریاندەگرێت. بەم پێیە پەروەردە و ئەزموون کاریگەری گەورە لەسەر درووستکردنی جیاوازی و هاوشێوەیی زۆر دادەنێن. هیچ دوو مرۆڤێک وەک یەک پرۆسێسی زانیاریە وەرگیراوەکان ناکەن. گەر گریمانەی دوو کەسی تاوانبار بکەین کە هەمان تاوانیان ئەنجامدابێت و هەمان دۆخیان هەبێت و هاوشێوە بن لەپێکهاتەکانیاندا، ئەوا کاتێك سزا بدرێن بە بەندکردن بۆ ماوەی یەک ساڵ، دەبینین لەپاش ساڵەکە هەر یەکەیان بەجۆرێک ڕووداوەکەی پرۆسێس کردوە و بەجۆرێکی جیاواز ئەو بەندیخانەیە و ماوەکەی لەلایەن بەندکراوەکەوە تۆمار کراوە و پرۆسێسی ئەزموونەکەش تەواو جیاواز بوە. پرۆسێس لەهزر و تێگەیشتنی مرۆڤدا وابەستەی زۆر هۆکارە، لەوانە ئاستی بیرکەوتنەوە، سەرچاوەکانی زانیاری گەڕاوە لەمێشکەوە، پێکهاتەی بایۆلۆجی...تاد. پرۆسێس لەناوەوەی مرۆڤدا شتی جیاواز جیاواز بەرهەم دەهێنێت، بۆیه‌ پرۆسێس و کرده‌ پرۆسێسکارییه‌کان له‌نێو پێکهاته‌کاندا به‌شێکی سه‌ره‌کی جیاوازییه‌کان پێکده‌هێنێت.

سەرچاوەی سێهەم بۆ پێکهێنانی یەکسانی هاوشێوە جیاوازەکان، بۆ ئەو ئەزموونە دەگەڕێتەوە کە مرۆڤەکە خۆی پیایدا تێده‌پەڕێت و لەئەنجامیدا گۆڕانکاری بەسەر مرۆڤدا دێت، ئەکرێت دوو یان چەندانە کەسێک بەهەمان پرۆسێسدا بەرین و ببینین دواجار کەسێتی و بەرهەمی جیاوازیان لێ دەردەچێت، ئەمەش بۆ سەرچاوەکانی تری جیاوازی دەگەڕێتەوە. ئەو پرۆسێسانەی مرۆڤەکان پێیدا تێپەڕ دەبن لە ماوەی ژیانیاندا کاریگەری گەورە لەسەر یادەوەری درووست دەکه‌ن و جیاوازی مەزن لە هۆشمەندی و کردەی مرۆڤێکدا بەرجەستە دەکه‌ن. کۆی ئەم پرۆسێس و چواردەورە بەگشتی بەشی هەرە زۆری ژینگەی سروشتی و کۆمەڵایەتی لە درێژەی مێژوویی ژیانی کەسێکدا دروستدەکەن، که ‌بەدڵنیایی لە وردەکاریدا چەندین زاراوە و وردە پێناسی تری هەیە، بۆ هەر بەشێکیان.

لە کۆی تێبینییەوە دەتوانم بڵێم؛ دوا سەرچاوەی جیاوازی بۆ ئەو بەرهەم و دەرهاویشتانە دەگەڕێتەوە کە مرۆڤ ئەنجامی پرۆسێس پێیان دەگات و وەك ئاوێنەیەك لە کاردانەوەدا دەیانداتەوە. ئەمەش بەتەواوی پەیوەست دەبێتەوە بە توانا و زیرەکی و شارەزایی و ئارەزووی ئەو کەسەوە کە بەرهەمەکانی پێشکەش دەکات بە دەرەوەی خۆی. پێشکه‌شکردنه‌وه‌ی به‌رهه‌م بۆ خودی مرۆڤه‌کان ده‌بێته‌وه‌ به‌ سەرچاوەی نوێ (ئین پوتی نوێ)، به‌تایبه‌ت که‌ به‌رهه‌مه‌کان هی خۆیانه ‌و زۆر نزیکه‌ له ‌خواستگه‌رایی خۆیانه‌وه، (بۆیه‌ ده‌ڵێین خواستگه‌رایی، چونکه‌ ئه‌کرێت خواستی به‌هێزی خۆیان بێت، ئه‌کرێت دژ به‌ خواستی خۆیان بێت چه‌ندین ئه‌گه‌ری ڕێژه‌ییش له‌و نێوانه‌دا هه‌یه‌ و هه‌ریه‌که‌یان به‌جۆرێک کاریگه‌ری داده‌نێن، بۆیه‌ ڕاستره‌ خواستگه‌رایی به‌کار بهێنین بۆ ئەو حەزە بەردەوامەی مرۆڤ دەیەوێت هەمیشە ئەوەی دەستبکەوێت کە بەلایەوە خۆشە یان باشە، زیاتریش کە بەلایەوە خۆش و باشە)، دەتوانێت هەمان زانیاری و هەمان پرۆسێس و هەمان ژینگەی سروشتی و کۆمەڵایەتیمان هەبێت بەڵام دەرهاویشتە و بەرهەمی کەسەکان جیاواز بن و دواجاریش کەسێتیەکی جیاوازمان پێ ببەخشرێت. لە سادەترین نمونەدا دەڵێین و دەپرسین "ئایا دووکەس دەتوانن بەهەمان شێوە گوزارشت لە تێڕوانینێك بکەن سەبارەت بە دیاردەی لافاوێك کە ڕوودەدات؟" ئەمەش پەیوەندی بەتوانای پرۆسێسە ناوەکیەکەوە هەیە کەلەلای مرۆڤەکانەوە ئەنجام دەدرێن. لەوانەیە کەسی یەکەم بە تابلۆیەك گوزارشت لەلافاوەکە بکات، ئەوی تریان بە فریاکەوتنی قوربانییەکانی لافاوەکە، مرۆڤەکان ئەنجامی جیاوازیان بەرهەمی جیاوازیشیان هەیە، مرۆڤ پێویستی و خواستی پڕ ڕەنگ و ئێجگار فرەژمارەی هەیە، گەر بێت و پڕ بەرهەم و فرە بەخشندە نەبێت ئەوا دەبێت بەردەوام لە کەماسیدا ژیان بەسەربەرێت چونکە ناتوانێت خواست و پێویستییە پڕچەشنەکانی تێر بکات. ئیتر لە بنهەنگڵی ئەو کەماسییانەدا دەبەنگی وەك کەڕووی شوێنە شێدار و تاریکەکان گەشەدەکات.

هەر یەکێك لەسەرچاوەکانی جیاوازی ئەتوانێت چەندین ئەگەر لەخۆبگرێت کە بەهۆیەوە چەندین جیاوازی درووست بکات لە پێکهاتە و شێوگی دەرەکی کەسەکاندا. ئەکرێت هەر شیوگێکی جیاواز لە مرۆڤ هەر هەرڵسوکەوت و ڕەفتارێکی دیاریکراو بۆ دەلالەتی یەکێک یان زیاتر لە پێکهاتەکانی ئەو سەرچاوانە بگەڕێتەوە. بەرئەنجام و ڕەفتار و تێگەیشتنەکانی مرۆڤ بۆ یەکتری بۆ بیروڕاکانی یەکتری بە پێی ئەو هەموو جیاوازیە ڕیتمێکی هارمۆنی هەیە کە بە پلەبەندی لەپەڕێکی توندەوە بۆ پەڕێکی تری توند دەگۆڕێت. لەنێوان هەردوو تووندڕەوییەکاندا ناکۆتا ئەگەری لێکتێگەیشتن هەیە، واتە ئەگەر دوو ئەگەرمان هەبێت بۆڕەش و سپی، ئەوا ناکۆتا ئەگەری خۆڵەمێشی هەیە لە نێوانیاندا. کاتێك باس لەتێگەیشتنی خۆڵەمێشی دەکەین پرسی سەرەکیمان پرسیار و تێگەیشتنە لە وەڵام، نەك گونجاندنی بەزۆر، واتە هەرکات ئەگەرێکی خۆڵەمێشی تاقی دەکەینەوە دوو پرسیار زیندوو دەکەینەوە لەڕەش و لە سپیش، لە هەردوو کۆتای توندڕەوی نەك درووستکردنی گونجاندنی بەزۆر.

دووکۆتایی توندڕەوی پرسیاری تێدا نییە، یان ڕاسترە بڵێین هەموو پرسیارەکان (هەرچەند جیاوازیش بن) هەمان وەڵامیان هەیە! نەبوونی پرسیار واتای کوشتنی تێکڕای سەرچاوەکانی جیاوازی واتە ترس و گومڕایی لەجیاوازی بەرەو مەرگێکی تاك دیدەنی بۆ سەرچاوەکانمان (ئین پوتەکانمان). ئەم مەرگە، ئەم کوشتنە سەراپای پرۆسێس و دەرهاویشتە و دەرئەنجامی بەرکەوتەی گشتی تێکڕای دەرهاویشتەکانی هەر کردەیەك دەگرێتەوە.

کاتێك مرۆڤەکان لە دۆخێکی ئاوا لەیەکچوودان بەرامبەر بە یەكتر و مامەڵەکانیان لەگەڵ یەکتر، هەموو هەوڵدانێك بۆ تێکدانی ئەو یەکسانییە سروشتییەی جیاوازی دەبێتە دوورکەوتنەوە لە هاوشێوەیی سروشتی. ئەم خاڵەش یەکێکە لە سەرچاوەکانی بێدادی و یەکێکە لە ڕێگانی شێواندنی ژینگەی ناوەکی تاکە مرۆڤێك، کە تێکڕا بەهۆی پرۆسە دەستەگەراییەکانەوە ڕوودەدەن. پرۆسە دەستەگەراییەکان خودی لێکچوون بە لێکچواندن دەکوژن، تاکە کەرستەش بۆ ئەم پرۆسەیە بریتییە لە دەبەنگی، بە بێ (دەبەنگ کردنی مرۆڤێك) ناتوانرێت لە مرۆڤێکی تر بچوێنرێت. دەبەنگکردنیش شێوازی زۆرە و چەندین ئەفسانەی ماددی و ناماددی بۆ درووستکراوە تا بەهۆیەوە لە قاڵبێکی دەبەنگیدا کۆمان بکەنەوە.